Διαμορφώνοντας συνείδηση

Συχνή οικογενειακή σκηνή: Αγόρι 2,5 χρόνων επιτίθεται επικίνδυνα σε αδελφάκι ηλικίας 6 μηνών. Διαμαρτύρεται ο γονιός, λέγοντας: «Ενοχλούμαι που δεν έχει καθόλου συνείδηση αυτού που κάνει». Η αλήθεια είναι ότι το αγόρι έχει συνείδηση, όχι όμως αρκετή για να το εμποδίσει να βιαιοπραγήσει κατά του αδελφού του. Όπως οι περισσότερες λειτουργίες -σωματικές, πνευματικές, ψυχικές- δεν αναδύονται απότομα, αλλά προοδευτικά, σιγά σιγά, έτσι και τα πρώτα σπέρματα της συνείδησης, συγκεκριμένα της διαφοράς ανάμεσα στο καλό και στο κακό, αρχίζουν να διακρίνονται γύρω στους 18 μήνες της ζωής. Μια εσωτερική φωνή λέει στο παιδί «όχι» όταν κάνει κάτι που δεν επιτρέπεται. Στρέφουν το βλέμμα προς τη μητέρα τους, αναζητώντας στην έκφρασή της την επιλογή του επόμενου βήματος. Πολλές φορές επιλέγουν να κάνουν τη λάθος κίνηση, έχοντας επίγνωση ότι είναι λάθος. Δοκιμάζουν τη συνέπεια του γονιού. Γι’ αυτό η συνέπεια και το παράδειγμα των μεγάλων είναι τα θεμέλια της συνείδησης και γενικότερα της ανατροφής του παιδιού. Σ’ αυτήν την ηλικία, ή ίσως λίγο αργότερα, τα περισσότερα παιδιά αποδοκιμάζουν το άλλο παιδί όταν κάνει κάτι που στη συνείδησή τους είναι καταγραμμένο ως μη σωστό. Βέβαια, δεν το κάνουν σταθερά σε κάθε περίπτωση. Ούτε μετράει ο τρόπος που εκφράζουν την αποδοκιμασία τους, που συχνά είναι πιο ενοχλητικός από την πράξη που αποδοκιμάζουν. Αυτά είναι τα πρώτα δείγματα ότι το παιδί αρχίζει να υιοθετεί ορισμένες αρχές, έστω και αν αυτές δεν εφαρμόζονται με σταθερότητα και δεν εκφράζονται με τρόπο άψογο, όπως θα το επιθυμούσαμε εμείς οι μεγάλοι. Οι αρχές αυτές φυτρώνουν στο μυαλό και στην ψυχή του παιδιού από την παρατήρηση και τη μίμηση της συμπεριφοράς των γονιών του. Τις περισσότερες φορές οι γονείς χαίρονται αυτό το θαύμα. Μερικές φορές, όμως, με κατάπληξη και απογοήτευση βλέπουν το παιδί τους να μιμείται δικούς τους τρόπους συμπεριφοράς, για τους οποίους δεν είναι καθόλου υπερήφανοι. Η τάση του παιδιού να μιμείται ενισχύεται σημαντικά και από την παράλληλα αναπτυσσόμενη εσωτερική του επιθυμία να σας ευχαριστεί, να βλέπει στα πρόσωπά σας τη χαρά και την επιδοκιμασία. Γύρω στα δύο χρόνια, η ταύτιση του παιδιού με τον γονιό αρχίζει να γίνεται εμφανής και συνεχώς ενισχύεται από το χαμόγελο, την επιδοκιμασία, τον καλό λόγο, που αποτελούν τους καλύτερους συμμάχους του γονιού στην ανατροφή. Αργότερα, γύρω στα 4-7 χρόνια, οι αρχές αυτές έχουν ριζώσει για καλά στο παιδί. Έχει αρχίσει να διαμορφώνεται η συνείδησή του, όπως εμείς την αντιλαμβανόμαστε. Η διαφοροποίηση του καλού από το κακό είναι σχεδόν πλήρης. Ο χρόνος που μεσολαβεί ανάμεσα στους 18 μήνες και τα 5 χρόνια χαρακτηρίζεται από πολλές ασάφειες, η πρόοδος επιτελείται με μικρότερες ή μεγαλύτερες παλινδρομήσεις. Είναι ξεκάθαρο ότι η βράχυνση του χρόνου της ασάφειας, ή ενδεχομένως το αντίθετο, εξαρτάται πέρα για πέρα από τη δική μας συμπεριφορά. Από το τρίπτυχο «αγάπη, συνέπεια, παράδειγμα». Το παιδί των δύο χρόνων έχει να αντιμετωπίσει, πρώτον, την αναγνώριση, τη διαπίστωση ότι κάποια συμπεριφορά είναι ανάρμοστη, είναι «κακή», και, δεύτερον, να αναπτύξει τη δύναμη της αυτοσυγκράτησης, ώστε να μπορέσει να την ξεπεράσει, να μην κάνει «το κακό». Το δεύτερο είναι πολύ πιο δύσκολο από το πρώτο. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πόσο παρορμητικά είναι τα μικρά παιδιά, πόσο ανεξάντλητες είναι οι δυνάμεις τους να δοκιμάζουν τη συνέπεια, αλλά και την υπομονή μας. Ίσως το τρίπτυχο που ανέφερα πρέπει να γίνει τετράπτυχο, να προστεθεί και η υπομονή. Και δεν είναι μόνο η παρόρμηση. Είναι η τάση για ανεξαρτησία. Πολύτιμη για το παιδί, τρικυμία για τους γονείς. Παίρνει καιρό και απαιτεί αμέτρητη υπομονή. Το ήπιο οικογενειακό κλίμα, η στενή σχέση τρυφερότητας και αγάπης γονιού-παιδιού, βοηθούν πολύ να ξεπεραστεί η δύσκολη αυτή περίοδος. Το ξάπλωμα στο πάτωμα ώστε να μικραίνει ο μεγάλος, να έρχεται πιο κοντά στα μέτρα του παιδιού, τα τρυφερά φιλιά, το τρίψιμο πρόσωπο με πρόσωπο, μύτη με μύτη, μέτωπο με μέτωπο, και όλοι οι δυνατοί άλλοι συνδυασμοί, το κρυφτούλι, ο μαξιλαροπόλεμος, το καθένα ξεχωριστά και όλα μαζί, διευκολύνουν τα πράγματα. Αντίθετα, η προσταγή, η προσπάθεια να υποταχθεί το παιδί, η συνεχής αποδοκιμασία, η απειλή κάνουν την τρικυμία αξεπέραστη. Ποτέ τα πράγματα δεν είναι μόνο ρόδινα. Αλίμονο αν δεν μπουν κανόνες και μέτρο στη ζωή του παιδιού. Η τάση για ανεξαρτησία εγκυμονεί κινδύνους, που η αποτροπή τους επιβάλλει περιορισμούς. Πρωτεύει η σωματική του προστασία. Είναι σοφό να εξηγείτε στο παιδί, πολλές φορές, χίλιες φορές, όσες τέλος πάντων χρειάζονται, μέχρι να καταλάβει γιατί το ένα επιτρέπεται και το άλλο απαγορεύεται. Γιατί η μία συμπεριφορά είναι επιθυμητή και χειροκροτείται και η άλλη ανεπίτρεπτη και αποδοκιμάζεται. Οι κραυγές «Σταμάτα πια!», «Μην το πειράζεις!», «Σκάσε, επιτέλους!» υποσκάπτουν ύπουλα τη σωστή ανατροφή, τη σωστή σχέση με το παιδί. Το φοβίζουν, το οδηγούν σε εσωστρέφεια και τα δύο μαζί αυξάνουν το πείσμα και τον αρνητισμό του. Αντίθετα, η ήρεμη άρνηση, η δήλωση ότι αυτό που κάνει σας προκαλεί στενοχώρια, λύπη τροφοδοτούν την αυτοσυνειδησία του, το κάνουν να ζυγίζει τις πράξεις του και τις επιπτώσεις που έχουν στους ανθρώπους που αγαπά. Τα λόγια σας έχουν αξία. Οι πράξεις σας, όμως, έχουν ανυπέρβλητη αξία. Η συνέπεια ανάμεσα στα λόγια και στις πράξεις είναι το κλειδί στην ανάπτυξη όχι μόνο της απλής πειθαρχίας, αλλά και της αυτοπειθαρχίας στο παιδί. Αν δεν πραγματοποιείτε αυτά που με λόγια ισχυριζόσαστε, γρήγορα θα χάσετε το μεγάλο σας όπλο, την εμπιστοσύνη του παιδιού σας. Η έννοια της γονεϊκής αυθεντίας που είναι κανόνας ζωής για το παιδί θα φθαρεί. Η αποκατάστασή της είναι απείρως πιο δύσκολη από τη διατήρησή της. Το «γονιός γίνεσαι, δεν γεννιέσαι» βρίσκει την απόλυτη αλήθεια του στο χτίσιμο της συνείδησης του ναι και του όχι, του καλού και του κακού στην ψυχή του παιδιού.