Η απώλεια είναι ένα αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης ζωής. Το παιδί, ήδη από μικρή ηλικία, μπορεί να έρθει αντιμέτωπο με τον θάνατο αγαπημένων προσώπων. Οι ενήλικες που βρίσκονται κοντά στο παιδί συχνά δυσκολεύονται να αγγίξουν το «σκληρό» θέμα του θανάτου, πιστεύοντας (ή θέλοντας να πιστεύουν) ότι το μικρό παιδί δεν αντιλαμβάνεται τον θάνατο και δεν πενθεί. Κατ’ επέκταση, δυσκολεύονται να στηρίξουν το παιδί σε μια απώλεια και στη διαχείριση πένθους.
Πως αντιλαμβάνεται το μικρό παιδί τον θάνατο;
Στην πραγματικά, τα μικρά παιδιά επηρεάζονται βαθιά από σημαντικές απώλειες και θρηνούν με τον δικό τους τρόπο. Ακόμα, και βρέφη και παιδάκια στην πρώτη νηπιακή ηλικία, που φυσικά δεν κατανοούν την έννοια του θανάτου, αντιλαμβάνονται την απουσία ενός αγαπημένου προσώπου αλλά και τη θλίψη και ταραχή που επιφέρει η απώλεια στους φροντιστές τους. Όταν η απώλεια αφορά κάποιο πρόσωπο που αποτελεί παράλληλα την κύρια πηγή φροντίδας τους, όπως ο πατέρας ή η μητέρα τους, τότε το γεγονός του θανάτου είναι ακόμα πιο ψυχο-πιεστικό. Ακόμα κι αν δεν υπάρχει η ικανότητα για λεκτική έκφραση του τι αισθάνονται, τα νήπια μπορεί να παρουσιάσουν κινητική ένταση και ανησυχία, επίμονη συμπεριφορά αναζήτησης του φροντιστή τους, συμπεριφορικά ξεσπάσματα, αλλαγές στον ύπνο και την όρεξη και παλινδρομήσεις σε προηγούμενα αναπτυξιακά στάδια.
Η απώλεια του γονιού επηρεάζει τη δυναμική της οικογένειας, την αίσθηση σταθερότητας και ασφάλειας του παιδιού. Το παιδί βιώνει, επίσης, τις επιπτώσεις του πένθους στους αγαπημένους ενήλικες που μένουν πίσω. Το πώς θα ανταποκριθεί το μικρό παιδί στην απώλεια του γονιού επηρεάζεται σημαντικά από την ανταπόκριση που θα έχει προς εκείνο ο γονιός που παραμένει και η ευρύτερη οικογένεια. Η σχέση που είχε με τον εκλιπών γονέα και το είδος της απώλειας (ξαφνικός θάνατος κλπ.) αποτελούν επίσης παράγοντες που θα επιδράσουν στη διαχείριση του πένθους του.
Τα παιδάκια προσχολικής ηλικίας (περίπου 2 έως 5 ετών) αντιλαμβάνονται τον αποχωρισμό που επιφέρει ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου αλλά δεν αντιλαμβάνονται την οριστικότητα και μονιμότητα του θανάτου. Πιστεύουν ότι ο θάνατος είναι αναστρέψιμος, αυτός που πέθανε μπορεί να επιστρέψει. Ακόμη, καθώς η ‘μαγική σκέψη’ είναι κυρίαρχη, το νήπιο μπορεί να πιστεύει ότι μια δική του σκέψη μπορεί να προκαλέσει τον θάνατο του αγαπημένου, ή ότι ο θάνατος του ήρθε ως ‘τιμωρία’ για κάτι κακό που έκανε το ίδιο. Τέλος, καθώς η έννοια του αναπόφευκτου του θανάτου δεν είναι κατεκτημένη, το μικρό παιδί μπορεί να πιστεύει ότι το ίδιο ή οι γύρω του δεν θα πεθάνουν ποτέ ενώ το βίαιο ‘γκρέμισμα’ αυτής της πεποίθησης μπορεί να του δημιουργήσει μια επώδυνη αγωνία («Μαμά/μπαμπά, θα πεθάνεις κ εσύ;», «Θα πεθάνω κι εγώ;», «Μπορεί να πεθάνω όταν πάω για ύπνο;», κλπ.)
Δεν παίζει ρόλο μόνο η ηλικία του παιδιού ως προς την κατανόηση της έννοιας του θανάτου. Σημαντική επίδραση έχουν η ψυχοσυναισθηματική και νοητική του ανάπτυξη, η ιδιοσυγκρασία του, το περιβάλλον στο οποίο ζει και η επαφή του με την έννοια του θανάτου (π.χ. μέσα από παραμύθια και ιστορίες, συζητήσεις και προετοιμασία από φροντιστές, κλπ.) και άλλες προηγούμενες εμπειρίες απώλειας (π.χ. νεκρό ζωάκι).
Πώς αντιδρά το μικρό παιδί στην απώλεια;
Το μικρό παιδί βιώνει θρήνο. Ο θρήνος αυτός μπορεί να πάρει διαφορετικά μονοπάτια, όπως διαφορετικό είναι και το κάθε παιδί. Ο θρήνος του παιδιού μπορεί να εκδηλωθεί με:
- θλίψη και κλάμα
- ξεσπάσματα θυμού
- αλλαγές στη συμπεριφορά όπως απόσυρση και κλείσιμο
- αλλαγές στον ύπνο και την όρεξη
- σωματοποιήσεις (πόνους, δερματικά συμπτώματα, γαστρεντερικές ενοχλήσεις) & συχνές ασθένειες
- έντονους φόβους (π.χ. φόβο για το σκοτάδι) & επίμονες σκέψεις γύρω από το θάνατο
- ενοχή ως προς τον θάνατο του αγαπημένου
- παλινδρόμηση σε συμπεριφορές προηγούμενων αναπτυξιακών σταδίων (π.χ. νυχτερινή ενούρηση)
Οι θεωρίες (π.χ. Kubler-Ross, 1969) μιλούν για τα στάδια του πένθους στον ενήλικα (άρνηση, θυμός, διαπραγμάτευση, κατάθλιψη, αποδοχή), εάν και δεν ακολουθείται πάντα μια γραμμική πορεία. Και το παιδί ‘διαπραγματεύεται’ αντίστοιχα κομμάτια στη διεργασία του θρήνου του, που συμπεριλαμβάνουν την κατανόηση του γεγονότος του θανάτου, τη βίωση του πόνου και άλλων συναισθημάτων, και τέλος την προσαρμογή στη νέα πραγματικότητα με τη συμβολική διατήρηση της μνήμης του αγαπημένου που πέθανε και την επένδυση στη ζωή. Η διεργασία του θρήνου είναι μακρόχρονη. Μπορεί η συχνότητα των αντιδράσεων θρήνου να αλλάζει με τον καιρό (πιο αραιή συχνότητα καθώς το άτομο σταδιακά επικεντρώνεται στη ζωή) αλλά η ένταση τους μπορεί να παραμείνει. Ειδικά το μικρό παιδί θα αναβιώσει τον πένθος του για σημαντικές απώλειες καθώς περνά σε επόμενα στάδια ανάπτυξης που του επιτρέπουν να κατανοήσει και να νοηματοδοτήσει διαφορετικά την απώλεια.
Συνήθως, το μικρό παιδί δεν θα εκφράσει πως αισθάνεται με λόγια αλλά μέσα από το παιχνίδι, τις ζωγραφιές και τις συμπεριφορικές αλλαγές του. Επίσης, το παιδί παρουσιάζεται να ‘θρηνεί με δόσεις’, τη μια στιγμή μπορεί να φαίνεται αποσυρμένο, παγωμένο ή θλιμμένο ενώ την άλλη μεταπηδά σε μια κατάσταση όπου χαίρεται και απολαμβάνει.
Διαχείρηση πένθους στα παιδιά: Πώς στηρίζουμε το παιδί που βιώνει μία απώλεια;
Ενημέρωση και κατανόηση
Το παιδί που βιώνει την απώλεια πρέπει να υποστηριχθεί ώστε να κατανοήσει τι συμβαίνει. Είναι σημαντικό να ενημερωθεί άμεσα για τον θάνατο του αγαπημένου του από κάποιο φροντιστικό ενήλικα (συνήθως τον γονέα). Η απόκρυψη του ή η καθυστέρηση της ανακοίνωσης αφήνει το παιδί ευάλωτο και μόνο του – ‘πιάνει’ την αναστάτωση των γύρω του και, μη έχοντας πληροφόρηση, γεμίζει με ανασφάλεια και φόβο. Το κενό που προκαλείται από την έλλειψη πληροφόρησης το καλύπτει με δικά του συμπεράσματα τα οποία είναι συνήθως πολύ σκληρά (π.χ., «Η μαμά μου με άφησε. Εγώ φταίω γι’ αυτό.»).
Το λεξιλόγιο που θα χρησιμοποιηθεί πρέπει να είναι απλό και ακριβές όπως «Ο παππούς πέθανε». Μεταφορικές λέξεις όπως ‘πήγε ταξίδι’, ‘τον πήρε ο Θεός’ δημιουργούν σύγχυση στο μικρό παιδί, που δεν έχει κατακτήσει ακόμα την έννοια του οριστικού του θανάτου. Το μικρό παιδί κατανοεί κυριολεκτικά ότι του λένε, επομένως η λέξη ‘έφυγε’ μπορεί να σημαίνει ότι το άτομο θα επιστρέψει.
Για να βοηθηθεί στην κατανόηση του θανάτου, ο ενήλικας μπορεί να εξηγήσει τι σημαίνει να πεθαίνει κάποιος, τι συμβαίνει στο σώμα του. Μπορεί να πει: «Όταν κάποιος πεθαίνει, η καρδιά του σταματάει να λειτουργεί. Δεν πεινάει, δεν πονάει, δε ζεσταίνεται ή κρυώνει, δεν αισθάνεται πια. Δεν μπορεί να ξανα-είναι ζωντανός όπως ήταν πριν. Το σώμα του μπαίνει σε ένα κουτί, το φέρετρο, το οποίο τοποθετούμε μέσα στη γη στο νεκροταφείο». Συχνά, ο ενήλικας έχει την ανάγκη να προστατέψει το παιδί από λέξεις με τέτοιο περιεχόμενο, ωραιοποιώντας τον θάνατο λέγοντας για παράδειγμα ότι ο αγαπημένος «πήγε σε ένα υπέροχο μέρος». Τέτοιες φράσεις συχνά δημιουργούν σύγχυση. Τα θρησκευτικά ή φιλοσοφικά πιστεύω του ενήλικα θα μπορούσαν να εκφραστούν στο παιδί μόνο εάν ρωτήσει εκείνο και με τρόπο ώστε να μην το μπερδέψουν παραπάνω.
Το παιδί θα κατευθύνει πόσες πληροφορίες χρειάζεται να δώσει ο ενήλικας. Δεν χρειάζεται να δοθούν άλλες πληροφορίες πέρα από αυτές που ζητάει το παιδί. Στην προσπάθεια του να ‘χωρέσει’ αυτές τις αλήθειες το παιδί συχνά επαναλαμβάνει τις ίδιες ερωτήσεις. Ένας καταιγισμός ερωτήσεων δείχνει πόσο δυσνόητο και ‘δύσπεπτο’ είναι το θέμα αυτό. Ο ενήλικας πρέπει να εξηγεί σταθερά, όσες φορές χρειάζεται.
Ο ενήλικας διαβεβαιώνει το παιδί ότι το ίδιο δεν έχει καμία απολύτως ευθύνη για το θάνατο του αγαπημένου του. Πρέπει να τονιστεί ότι καμία σκέψη ή συμπεριφορά του παιδιού δεν θα μπορούσε να προκαλέσει τον θανάτο (η μαγική σκέψη του νηπίου μπορεί να τα συνδέει).
Διευκόλυνση της έκφραση συναισθημάτων
Ακόμη, το μικρό παιδί πρέπει να υποστηριχθεί ώστε να μπορέσει να εκφράσει τα συναισθήματα του. Ο ενήλικας οφείλει να δείξει διαθέσιμος, να το παροτρύνει να μιλήσει, εάν και όποτε επιθυμεί, για το τι σκέφτεται ή αισθάνεται, να σεβαστεί τον ρυθμό του. Αν το παιδί θελήσει να μιλήσει, ο ενήλικας πρέπει να δείξει προσοχή, αποδοχή και κατανόηση. Να μη βιαστεί να το ανακουφίσει («Δεν πρέπει να στεναχωριέσαι εσύ»), ακυρώνοντας έτσι τη δυσφορία του, ούτε να κρίνει αυτά που λέει. Να αντέξει τα δύσκολα συναισθήματα του και να του δείξει ότι είναι φυσιολογικό να αισθάνεται έτσι.
Μπορεί να χρησιμοποιήσει παραμύθια σχετικά με την απώλεια, ώστε να ενθαρρύνει το μοίρασμα και να διευκολύνει την ταύτιση του παιδιού με τους ήρωες, που είναι συχνά λυτρωτική. Το παιδί θα εκφράσει τα συναισθήματα του μέσα από το συμβολικό παιχνίδι (παιχνίδι με κούκλες, λούτρινα κλπ.). Ο ενήλικας μπορεί να παρατηρήσεις τις αλλαγές στο παιχνίδι του και, αν το παιδί τον καλεί, να παίξει μαζί του με τρόπο που διευκολύνει την κατανόηση του γεγονός του θανάτου.
Συμμετοχή του παιδιού στο πένθος της οικογένειας και διατήρηση αναμνήσεων
Εάν το επιθυμεί, και εφόσον έχει ενημερωθεί απλά και κατανοητά για όλες τις διαδικασίες, το μικρό παιδί μπορεί να συμμετέχει σε κάποιες εκδηλώσεις πένθους, όπως είναι η επίσκεψη στον τάφο. Το παιδί πρέπει να είναι πολύ καλά προετοιμασμένο για το τι να περιμένει, ειδικά σε τελετές όπως η κηδεία. Αν δεν υπάρξει προετοιμασία η εμπειρία μπορεί να είναι επώδυνη. Αν αποφασιστεί να είναι το παιδί παρόν στην κηδεία ή σε κάποια άλλη τελετή, είναι καλό να είναι μαζί με κάποιον ενήλικα που θα μπορεί να το στηρίζει καθ’ όλη τη διάρκεια. Δεν επιβάλλεται στο παιδί η παρουσία του αλλά ταυτόχρονα δεν αποκλείεται, εάν το επιθυμήσει.
Η διευκόλυνση της διατήρηση των αναμνήσεων μπορεί να λάβει διάφορες μορφές. Οι ενήλικες μπορούν να καλέσουν το παιδί να μοιραστεί τις αναμνήσεις που έχει από το άτομο που πέθανε. Μπορούν να χρησιμοποιήσουν ένα άλμπουμ με φωτογραφίες ή να επιτρέψουν στο παιδί να συγκεντρώσει κάποιο αντικείμενο ή φωτογραφίες του αγαπημένου και να τα χρησιμοποιεί όποτε χρειάζεται να συνδεθεί μαζί του. Ο ενήλικας μπορεί να προτείνει στο παιδί να κάνει μια ζωγραφιά ή χειροτεχνία για τον αγαπημένο που πέθανε ή για ό,τι εκείνο θα ήθελε.
Διατήρηση σταθερότητας
Η απώλεια έχει ταράξει τη ζωή του παιδιού. Για το λόγο αυτό, η διατήρηση ενός σταθερού περιβάλλοντος γύρω του είναι πολύ ωφέλιμη. Είναι καλό να διατηρηθεί η ρουτίνα του παιδιού, καθώς του δίνει ασφάλεια και προβλεψιμότητα. Είναι ωφέλιμο να συνεχίσει το παιδί το πρόγραμμα του (παιδικός σταθμός, δραστηριότητες, κλπ.), καθώς το βοηθάει να συνδεθεί με τη συνέχιση της ζωής. Οι ενήλικες πρέπει να δείξουν τη σταθερή διαθεσιμότητά τους. Κάποια παιδιά έχουν επίσης ανάγκη από μεγαλύτερη σωματική επαφή, αγκαλιές και χάδια την περίοδο αυτή.
Τέλος, είναι σημαντικό οι ενήλικες γύρω από το παιδί να φροντίσουν τους εαυτούς τους, καθώς κι εκείνοι βιώνουν τον δικό τους θρήνο, και να λάβουν κι οι ίδιοι υποστήριξη. Οι σημαντικές απώλειες θα αφήσουν το αποτύπωμά τους, το σημάδι τους στις ζωές των μικρών και των μεγάλων. Ο πόνος όμως μπορεί να συνοδεύεται από ενδυνάμωση και ανθεκτικότητα, καθώς το άτομο θα στραφεί ξανά τη ζωή, ‘χωρώντας’ μέσα του τα ευάλωτα κομμάτια του αλλά και τη νέα δύναμη που έχει αναπτύξει μέσα από την επαφή του με τον πόνο και την απώλεια.
Φανή Χονδρού,
Ψυχολόγος, PhD, MSc
