Η τελειοθηρία είναι η επιδίωξη της τελειότητας, το ψυχοφθόρο κυνήγι συνήθως ανέφικτων στόχων. Το τελειομανές άτομο δεν αντέχει το λάθος, το ψεγάδι και κοπιάζει για να έχει ένα άριστο αποτέλεσμα. Ο βαθύς φόβος αποτυχίας και ματαίωσης των υψηλών ιδανικών του συνοδεύεται από μία έντονη επικριτικότητα προς τον εαυτό, και μία έντονη ευαλωτότητα στην κριτική των άλλων – συνήθως όπως την αντιλαμβάνεται το ίδιο το άτομο. Βιώνει αισθήματα ανεπάρκειας, προσπαθεί ματαίως να γεμίσει το έλλειμα της αυτοεκτίμησης του, στοχεύοντας σε υψηλούς στόχους και βιώνοντας τη μη ολοκληρωτική ικανοποίησή τους ως ναρκισσιστικό πλήγμα.
Που οφείλεται η τελειομανία;
Η τελειομανία έχει τις ρίζες της στην αρχή της ζωής. Εάν το παιδί, μέσα από τις σχέσεις του με τους φροντιστές του, δεν έχει μπορέσει να χτίσει μια ασφαλή εικόνα για τον εαυτό και δεν έχει μπορέσει να αντέξει το ελάττωμα στον εαυτό του ή και στους άλλους, τότε του είναι πολύ δύσκολο να αντέχει αργότερα την αγωνία, τη ματαίωση, την απογοήτευση, που προκαλεί η μη επίτευξη των ιδανικών του.
Αν το παιδί δεν έχει λάβει άνευ όρων αποδοχή από τον γονέα/ φροντιστή του, θα διψάει συνεχώς για αποδοχή και επιβεβαίωση, η οποία δεν θα ικανοποιείται ποτέ. Αν έχει λάβει αποδοχή υπό όρους, που είναι αυστηροί και συγκεκριμένοι, (π.χ. σε αποδέχομαι όταν είσαι φρόνιμος, χαρούμενος, λαμπερός, καλός μαθητής, αλλιώς σε κάνω να αισθανθείς απόρριψη, υποτίμηση, μοναξιά), τότε θα βιώνει μία συνεχή ανάγκη να είναι ο καλύτερος. Ελπίζει έτσι να αποφύγει τη δυσβάσταχτη αίσθηση απόρριψης σε περίπτωση που δεν παρουσιάζεται σύμφωνα με τα ιδανικά του γονέα του.
Τα άτομα αυτά πασχίζουν να ‘γεμίσουν’ το έλλειμα αυτοπεποίθησης τους μέσα από σπουδαία επιτεύγματα και υψηλούς στόχους, που είτε έχουν μεγάλο ψυχικό κόστος γι’ αυτούς (συνεχές άγχος, υπερ-αυστηρότητα προς τον εαυτό, κλπ.) είτε -αναπόφευκτα- οδηγούν σε νέες ματαιώσεις.
Ο τρόπος που μεγαλώνει ένα παιδί θα επηρεάσει την ανάπτυξη τελειοθηρικών χαρακτηριστικών. Ένα περιβάλλον που είναι ιδιαίτερα απαιτητικό και επικριτικό, ζητάει την ικανοποίηση υψηλών στόχων από τα παιδιά. Γονείς με υψηλές φιλοδοξίες ή δικά τους ανεκπλήρωτα ιδανικά μεταβιβάζουν το βάρος της επιτυχίας στους ώμους των παιδιών. Αυτό οδηγεί το παιδί στην αναγκαιότητα της τελειότητας ώστε να νιώσει αρκετό, αποδεκτό, άξιο.
Αλλά και η κοινωνία στην οποία ζούμε ενισχύει την απαίτηση για επίτευξη επιτυχίας και άριστες επιδόσεις. Πιέσεις από την οικογένεια, το σχολείο, την κοινωνία εν γένει, ενισχύουν την εμμονή στην τελειότητα. Η δυτική κουλτούρα δίνει έμφαση στα υψηλά επιτεύγματα και μετράει τη ζωή με όρους επιτυχίας και παραγωγικότητας. Το εκπαιδευτικό σύστημα δίνει έμφαση στις αξιολογήσεις, τις επιδόσεις και τους βαθμούς. Πρέπει να τονιστεί και η επίδραση που έχουν τα τελευταία χρόνια τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Συχνά παρουσιάζουν μη ρεαλιστικά και ανέφικτα πρότυπα ομορφιάς και επιτυχίας, ενισχύοντας αισθήματα ανεπάρκειας στους νέους.
Το άτομο με τελειοθηρικά χαρακτηριστικά δημιουργεί πεποιθήσεις και κανόνες όπως ‘αν δεν αποδίδω τέλεια, δεν αξίζω’ που τον βάζουν σε έναν φαύλο κύκλο: θέτει υψηλούς, ανέφικτους στόχους, που οδηγούν σε αυστηρή αυτοκριτική, ενοχή και απογοήτευση, που με τη σειρά τους φέρνουν παραίτηση απ’ τους στόχους αυτούς και αργότερα μια νέα σειρά εξίσου υψηλών στόχων.
Επιπτώσεις της τελειοθηρίας στη ζωή μας
Η τελειοθηρία μπορεί να δημιουργεί συνθήκες ώστε το άτομο να επιμένει και να προσπαθεί να πετύχει υψηλούς στόχους, αλλά έχει αρνητικές επιπτώσεις στην ψυχοσυναισθηματική κατάσταση, τις σχέσεις και άλλους σημαντικούς τομείς της ζωής του ατόμου.
Συγκεκριμένα, το κυνήγι της τελειότητας αποτελεί ένα μη ρεαλιστικό και ανέφικτο πρότυπο, βάζοντας το άτομο στον φαύλο κύκλο της τελειότητας. Όμως, δεν υπάρχει τέλειο άτομο, ειδικά όταν η απαίτηση αυτή αφορά όλους τους τομείς της ζωής του, κάτι που οδηγεί σε επαναλαμβανόμενη αυτοκριτική και ματαιώσεις.
Η τελειομανία συνδέεται με υψηλά επίπεδα αγχωδών διαταραχών. Το άτομο είναι σε μία διαρκή ανησυχία και αυτο-αμφιβολία, κάτι που ‘μολύνει’ και την αίσθηση ικανοποίησης και ευχαρίστησης στη ζωή του και οδηγεί συχνά σε καταθλιπτικά συμπτώματα.
Επίσης, το πρότυπο αυτό οδηγεί σε εξάντληση και εξουθένωση. Τα άτομα αυτά δεν δίνουν προσοχή στη φροντίδα του εαυτού τους, θυσιάζουν την ξεκούραση και την απόλαυση στη ζωή τους στο βωμό της επιτυχίας και των υψηλών στόχων σε πολλούς ρόλους (εργασιακό, γονεϊκό, κλπ.)
Τα τελειομανή άτομα έχουν, ακόμα, έντονο φόβο αποτυχίας που οδηγεί σε αναβλητικότητα (μη ολοκλήρωση των εργασιών λόγω υπερ-επικέντρωσης στη λεπτομέρεια, χαμηλής ανοχής στο λάθος και μια γενικότερης αίσθησης πως το αποτέλεσμα δεν είναι ποτέ άριστο ή ολοκληρωμένο). Αποφεύγουν καθήκοντα ή ρόλους που πυροδοτούν έντονο άγχος. Μπορεί να μένουν στάσιμα, μη τολμώντας να κάνουν νέες κινήσεις ή να πάρουν κάποιο ρίσκο, παρά την ανάγκη τους να εξελιχθούν.
Η τελειοθηρία συνοδεύεται από υπερ-αυστηρότητα προς τον εαυτό. Το άτομο φαίνεται να έχει εσωτερικεύσει την αυστηρότητα ή επικριτικότητα των γύρων του (συνήθως των γονιών ή φροντιστών στη ζωή του παιδιού) και να έχει αναπτύξει έναν εσωτερικό κριτή, που είναι εξίσου αυστηρός, επικριτικός και απορριπτικός και από τον οποίον δεν μπορεί εύκολα να ξεφύγει.
Ακόμα, η τελειομανία μπορεί να έχει επιπτώσεις στον τρόπο που το άτομο δημιουργεί και διατηρεί σχέσεις στη ζωή του, καθώς συνήθως δεν μπορεί να αποδεχτεί οποιοδήποτε έλλειμα τόσο στον εαυτό όσο και στον άλλον. Έτσι, απαιτεί αγωνιωδώς να συμμορφωθεί ο/ η σύντροφος ή η σχέση τους στις υψηλές απαιτήσεις του, μη αντέχοντας τις πλευρές που δεν ανταποκρίνονται στα ιδανικά του.
Διαχείριση της τελειοθηρίας
Καθώς η τελειότητα είναι ανέφικτη και έχει μεγάλο ψυχικό κόστος στη ζωή του ατόμου, είναι σημαντικό να αναπτυχθεί μία πιο υγιής και ρεαλιστική προσέγγιση στους στόχους και τις απαιτήσεις αλλά αυτό απαιτεί δέσμευση, επιθυμία και προσπάθεια.
Έτσι, το άτομο είναι σημαντικό να κατανοήσει τον φαύλο κύκλο της τελειομανίας και τις αρνητικές επιδράσεις της. Να αμφισβητήσει τους αυστηρούς κανόνες και πρέπει, κατανοώντας πως συχνά δεν οδηγούν στο άριστο, επιθυμητό αποτέλεσμα αλλά ακόμα κι αν το κάνουν, το κόστος στην ψυχική υγεία τους είναι πολύ μεγαλύτερο.
Χρειάζεται να αποδεχτεί πως στόχος μπορεί να παραμείνει η εξέλιξη, η ανάπτυξη, η πρόοδος, χωρίς να είναι αυτοσκοπός το τέλειο, που είναι και ανέφικτο. Είναι σημαντικό το άτομο να αποδεχτεί το σημείο της πορείας του στο οποίο βρίσκεται, να εκτιμήσει τη διαδικασία της εξέλιξης τους, πάντα με στόχο το καλύτερο δυνατό το οποίο όμως είναι ρεαλιστικό. Αυτό δεν σημαίνει πως παραιτείται από υψηλά standards αλλά τα προσεγγίζει με αποδοχή στην ανθρώπινη δυσκολία του, κατανόηση και αγάπη προς τον εαυτό.
Αυτή η στάση θα τον κρατήσει στην τροχιά του. Όταν έρθει η αποτυχία ή το λάθος θα το αποδεχτεί και θα το χρησιμοποιήσει για να αναπτύξει την ανθεκτικότητα του, να μάθει, να εμπλουτιστεί, να εξελιχθεί και να προχωρήσει. Αυτή η προσέγγιση απαιτεί να υπάρχει κατανόηση, ενσυναίσθηση, συμπόνια, και απαλότητα προς τον εαυτό, όχι αυστηρότητα και τιμωρητικότητα (αυτο-μαστίγωμα).
Μία άσκηση που θα μπορούσε να βοηθήσει την ανάπτυξη της αυτο-συμπόνιας είναι να προσπαθήσουμε να μιλήσουμε στον εαυτό μας όπως θα μιλούσαμε σε ένα αγαπημένο μας άτομο ή, ακόμη καλύτερα, σε ένα μικρό παιδί ή στο παιδί που ήμασταν εμείς κάποτε, εάν βρισκόταν μπροστά σε μία αποτυχία, απογοήτευση ή ματαίωση. Σε μια τέτοια συνθήκη, θα θέλαμε να μεταδώσουμε στον άλλον την αποδοχή του λάθος, την ενίσχυση των δυνατών του σημείων, την ενθάρρυνση να συνεχίσει την προσπάθεια, με απαλότητα προς τον εαυτό του. Στη συνθήκη αυτή θα αναγνωρίζαμε πως μία υπερ-αυστηρή, κριτική στάση, μία υποτίμηση ή τιμωρία δεν θα ήταν βοηθητική ως προς την επίτευξη του στόχου αλλά θα πλήγωνε περισσότερο τον ήδη εύθραυστο ναρκισσισμό του παιδιού.
Το άτομο λοιπόν που προσπαθεί να αναπτύξει μία πιο θετική και ευγενική στάση προς τον εαυτό του χρειάζεται να αναγνωρίσει πως αναπόφευκτα θα έρθουν λάθη και αυτό είναι εντάξει αυτό. Είναι μάλιστα μια ευκαιρία να αναπτύξει την αυτο-αποδοχή αλλά και την επανόρθωση. Το λάθος και η αποτυχία μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως εφαλτήρια ώστε να προχωρήσει, να μάθει, να εξελιχθεί.
Ο στόχος πρέπει να είναι η εξέλιξη και η πρόοδος -ο καθένας με το δικό του ρυθμό- και όχι η τελειότητα. Τα βήματα προς την εξέλιξη αυτή χρειάζεται να αναγνωρίζονται και να επαινούνται. Η στάση αυτή είναι σημαντικό να συνοδεύεται από έμπρακτη φροντίδα προς τον εαυτό, όπως προτεραιοποίηση της ξεκούρασης και της απόλαυσης στη ζωή, καθώς και φροντίδα της σωματικής και ψυχικής υγείας.
Όταν το άτομο βιώνει δυσφορία και δυσλειτουργία στη ζωή του έχοντας ως πρότυπο την επίτευξη του τέλειου και του αψεγάδιαστου, η ψυχοθεραπεία θα μπορούσε να τον διευκολύνει να αντέχει το λάθος και την αποτυχία χωρίς να καταρρέει και να στοχεύει στο επαρκώς ικανοποιητικό.
