Ο ρόλος του πατέρα ίσως δεν έχει λάβει την προσοχή που έχει λάβει η λειτουργία της μητέρας στη ζωή του παιδιού. Όμως, η συμβολή του είναι εξίσου μοναδική και κρίσιμη στην ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού. Πράγματι, η πατρική λειτουργία – χωρίς να μιλάμε αποκλειστικά για τη θέση του βιολογικού πατέρα αλλά για αυτή του ατόμου που θα αναλάβει την πατρική λειτουργία - είναι σημαντική σε όλα τα στάδια ανάπτυξής του παιδιού, ανεξαρτήτως του φύλου του.
Κατά την εγκυμοσύνη και την πρώτη περίοδο μετά την γέννηση
Η σημαντικότητα του πατρικού ρόλου ξεκινά ήδη από τη σύλληψη. Την περίοδο της κύησης αλλά και το πρώτο διάστημα του ερχομού του μωρού, η συναισθηματική υποστήριξη του πατέρα προς τη μητέρα είναι πολύτιμη τόσο για την ίδια όσο και για το βρέφος. Την περίοδο αυτή, εκείνος στηρίζει το μωρό στηρίζοντας τη μητέρα.
Ένα σημαντικό μέρος του ρόλου του πατέρα είναι η προστασία της σχέσης μητέρας - βρέφους. Το ασφαλές περιβάλλον που δημιουργεί για εκείνη μέσα από την ικανοποίηση των συναισθηματικών αναγκών της, επιτρέπει σε εκείνη να παρέχει ένα περιβάλλον φροντίδας για το μωρό. Ο πατέρας μπορεί να προσφέρει υποστήριξη, πρακτική και συναισθηματική, που επιτρέπει στη νέα μαμά, η οποία συχνά έχει κακή ψυχολογία την περίοδο αυτή, να αντιμετωπίσει καλύτερα τις προκλήσεις και απογοητεύσεις της μητρότητας.
Φυσικά, και οι μπαμπάδες μπορούν να προσφέρουν μια ποιότητα φροντίδας, ευαίσθητη και ανταποκρινόμενη στις ανάγκες του μωρού. Όμως, η ιδιαιτερότητα στη θέση τους την περίοδο αυτή είναι ότι, ενώ η μητέρα έχει συνήθως από την αρχή έναν ισχυρό δεσμό με το βρέφος, με το οποίο μοιραζόταν το σώμα της για 9 μήνες, η δική τους σύνδεση ξεκινά συνήθως λίγο αργότερα.
Ακόμα κι αν είναι συναισθηματικά παρών την περίοδο της εγκυμοσύνης και συμμετέχει στον τοκετό, ο πατέρας θα χτίσει συνήθως τη σχέση του με το βρέφος με την πάροδο του χρόνου, μέσα από σωματική και συναισθηματική αλληλεπίδραση μαζί του. Χρειάζεται περισσότερο χρόνο για να «αισθανθεί» και να «αποκωδικοποιήσει» τα μηνύματα του μωρού του, για να γνωρίσει τον μικρό ξένο που βρίσκεται στη ζωή του.
Στην αρχή της ζωής, το βρέφος βιώνει εκείνο και τη μητέρα του ως μία ενιαία οντότητα. Για να μπορέσει να κατανοήσει τη μητέρα ως ξεχωριστή παρουσία, χρειάζεται ο διαχωρισμός αυτής της συγχωνευμένης δυάδας. Ο πατέρας είναι συνήθως αυτή η σημαντική φιγούρα που βοηθάει το μωρό να βγει από τη συγχωνευμένη σχέση με τη μητέρα.
Πατέρας ως τρίτος στη σχέση βρέφους-μητέρας
Έτσι, ο πατέρας παίζει καθοριστικό ρόλο στον διαχωρισμό του βρέφους από τη μητέρα (Mahler et al., 1975). Ως «τρίτο πρόσωπο» στη σχέση αυτή, διευκολύνει την ανάδυση της τριάδας (γονεϊκό ζευγάρι και βρέφος) στη σκέψη του παιδιού. Η ιδέα της τριαδικότητας, είτε μέσα από την πραγματική παρουσία του πατέρα είτε μέσα από την ιδέα του ‘τρίτου’ στην σκέψη της μητέρας, ανοίγει την εμπειρία του βρέφους από μια αποκλειστικά δυαδική σχέση σε τριαδικές και τελικά πολυπρόσωπες σχέσεις.
Θα μπορούσαμε έτσι να πούμε ότι ο πατέρας εισάγει το παιδί στον κόσμο, στην εξωτερική πραγματικότητα. Διευκολύνει την αυτονόμηση, την εξέλιξη, το μεγάλωμά του.
Κατά τη νηπιακή περίοδο
Η δέσμευση και η εμπλοκή του στη ζωή του μικρού παιδιού είναι κρίσιμες ώστε να το βοηθήσουν να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις του υγιούς αποχωρισμού – εξατομίκευσης από τη μητέρα, της αυτονομίας και της ανάπτυξης της δικής του μοναδικής ταυτότητας
Διαχωρισμός από τη μητέρα
Ο πατέρας είναι το «σκαλοπάτι» μέσω του οποίου τα παιδιά, και των δύο φύλων, θα βγουν από τη βρεφική σχέση αγάπης - εξάρτησης με τη μητέρα. Λειτουργεί ως μια άλλη φιγούρα προσκόλλησης και γέφυρα για τον έξω κόσμο.
Η ενεργή και τρυφερή εμπλοκή του μπαμπά στη ζωή του βρέφους και μικρού παιδιού έχει συνδεθεί με μεγαλύτερη συναισθηματική ασφάλεια στο παιδί και ανάπτυξη της εμπιστοσύνης στον εαυτό του ώστε να εξερευνήσει το περιβάλλον γύρω του και να αναπτύξει, σταδιακά, υγιείς σχέσεις με τους άλλους. Η παρουσία του διευκολύνει το μικρό παιδί ώστε να αναπτύξει την ανοχή του στις απογοητεύσεις.
Πρότυπο ρόλων
Το μικρό παιδί παρατηρεί τον μπαμπά του, πως περιηγείται στον κόσμο, πως σχετίζεται και αλληλεπιδρά με τους άλλους, πως διαχειρίζεται τα συναισθήματα του. Αυτός λειτουργεί ως πρότυπο για το παιδί, διευκολύνοντας την ανάπτυξη της ταυτότητας και των συμπεριφορών φύλου.
Προσφορά ερεθισμάτων
Ο πατέρας προσφέρει επίσης νέα ερεθίσματα. Η αλληλεπίδραση του με το παιδί είναι συχνά πιο δυναμική, συναρπαστική, και παιχνιδιάρικη, από την αλληλεπίδραση με τη μητέρα. Έτσι, ενισχύει την έντονη δραστηριότητα του παιδιού και διευκολύνει την ανάπτυξη του σωματικού εαυτού και την εξερεύνηση του περιβάλλοντος.
Συναισθηματική και γνωστική ανάπτυξη
Μια ζεστή και στοργική σχέση πατέρα - παιδιού ενισχύει τη συναισθηματική ασφάλεια, την αυτοεκτίμηση και την ικανότητα να διαμορφώσει υγιείς σχέσεις αργότερα στη ζωή. Ακόμη, μέσα από το παιχνίδι τους, το μικρό παιδί έχει ευκαιρίες να μάθει να ρυθμίζει τη συμπεριφορά και τα συναισθήματά του.
Οι πατέρες επηρεάζουν επίσης τη γνωστική ανάπτυξη του παιδιού, μέσα από τη συμμετοχή τους σε δραστηριότητες που προσφέρουν ερεθίσματα, μέσα από την επικοινωνία και το παιχνίδι τους με αυτά. Συμβάλλουν στην προώθηση της περιέργειας, της κριτικής σκέψης, των ικανοτήτων επίλυσης προβλημάτων και της δημιουργικότητας του παιδιού.
Καθορισμός ορίων και καθοδήγηση
Η πατρική λειτουργία προσφέρει δομή, πειθαρχία και καθοδήγηση. Εισάγει το όριο, παρέχοντας σταθερότητα και αίσθηση ασφάλειας για το παιδί. Επιβάλλει τη συμμόρφωση στους κανόνες, και διδάσκει το σωστό και το λάθος.
Σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεωρία, ο πατέρας διευκολύνει το παιδί να εσωτερικεύσει κοινωνικούς κανόνες και ηθικές αξίες, που είναι απαραίτητες για τη διαμόρφωση του Υπερεγώ του. Λειτουργεί ως εκπρόσωπος του εξωτερικού κόσμου και του Νόμου, διαμορφώνοντας τη συνείδηση και την ηθική ανάπτυξη του παιδιού.
Εισάγει τις συμβολικές απαγορεύσεις, μεταδίδει στο παιδί την αίσθηση πως δεν μπορεί να τα έχει όλα, να τα θέλει όλα. Πρέπει εδώ να τονιστεί πως με την λειτουργία αυτή του πατέρα δεν αναφέρομαι στον αυταρχικό πατέρα των παρελθοντικών πατριαρχικών δεκαετιών. Αλλά σε εκείνον που προσφέρει υποστήριξη, κατανόηση αλλά και οριοθέτηση, χωρίς την οποία το παιδί θα αφηνόταν μετέωρο και μπερδεμένο.
Αργότερα στη ζωή του παιδιού και εφήβου
Η στενή, υποστηρικτική σχέση με τον πατέρα έχει συνδεθεί με ανάπτυξη πιο υγιών σχέσεων στη ζωή του παιδιού. Φυσικά, και η κατάλληλη στάση του πατέρα προς τη σύντροφο του και/ή μητέρα του παιδιού, μεταδίδει στο παιδί ένα κατάλληλο πρότυπο σχέσης.
Ακόμη, η πατρική παρουσία βοηθά τα παιδιά να αναπτύξουν την αίσθηση της ταυτότητας και του ανήκειν, στην προσωπική και οικογενειακή ιστορία τους. Ένας υποστηρικτικός πατέρας παρέχει καθοδήγηση, καθώς το παιδί περιηγείται στη διαμόρφωση της ταυτότητάς του, στην ανακάλυψη του εαυτού του και στη λήψη αποφάσεων και επιλογών για τη ζωή του. Η παρουσία του ενισχύει τη διαμόρφωση ενός υγιούς αισθήματος εαυτού και ταυτότητας από το παιδί.
Η σταθερή και άνευ όρων αποδοχή του είναι τόσο σημαντική για το παιδί και τον έφηβο. Είναι σημαντικό να μεταδίδεται στο παιδί πως παρόλο που ο πατέρας οφείλει να εγκρίνει ή όχι τη συμπεριφορά του, αυτό δεν αλλάζει την εγγύηση της αποδοχής και της αγάπης του.
Το παιδί κρατάει μέσα του την πατρική αγάπη ως πολύτιμο εφόδιο στη ζωή του. Μέσα από αυτήν θα χτίσει την εμπιστοσύνη στον εαυτό του, την ικανότητά του να ανταποκρίνεται στις προκλήσεις, την αίσθηση της αυταξίας του.
Φυσικά, όπως η «αρκετά καλή μητέρα», έτσι και ο «αρκετά καλός πατέρας» δεν απαιτείται να είναι τέλειος. Μάλλον, απαιτείται να αποτυγχάνει από καιρό σε καιρό, ώστε επιτρέποντας στο παιδί να αναπτυχθεί, να εξελιχθεί, να τον ξεπεράσει.
Η απουσία μιας τέτοιας θετικής και εμπλεκόμενης πατρικής φιγούρας μπορεί να έχει αρνητικές επιπτώσεις στη διαμόρφωση της προσωπικότητας και της ψυχικής πραγματικότητας του παιδιού. Η απουσία αυτή μπορεί να επηρεάσει την αίσθηση ταυτότητας και αυτοεκτίμησης του παιδιού, να οδηγήσει σε αισθήματα κενού, ανασφάλειας. Ακόμη, όταν το παιδί μεγαλώνει με έναν συναισθηματικά απόντα ή έναν κακοποιητικό πατέρα έχει μεγαλύτερες πιθανότητες να εμφανίσει ψυχοπαθολογία, ή να εμπλακεί σε ριψοκίνδυνες ή αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές.
Η απουσία της πατρικής φιγούρας στη ζωή του παιδιού έχει αρνητικές επιδράσεις όταν ο πατέρας είναι απών και από την σκέψη της μητέρας. Διαφορετικά, μπορεί να μεταδοθεί στο παιδί ένα υγιές, πατρικό πρότυπο όταν αυτό υπάρχει στη σκέψη της μητέρας, ακόμα κι αν ο ίδιος ο πατέρας δεν είναι παρών. Βέβαια, το παιδί μπορεί ακόμα να ευδοκιμήσει και να αναπτυχθεί, στην απουσία του πατέρα, εάν υπάρχουν άλλα θετικά ‘πατρικά’ πρότυπα ή υποστηρικτικοί ενήλικες στη ζωή του.
