Αλέξια Λέττη Παιδαγωγός-MSc Ειδική Παιδαγωγός, Εξειδ. Σχολική Ψυχολογία
Η δουλειά του γονέα είναι αναμφίβολα η πιο απαιτητική δουλειά στον κόσμο. Σε καμία άλλη εργασία δεν είναι τόσο δύσκολο να πετύχουμε με βεβαιότητα τα αποτελέσματα που θέλουμε. Η αποτελεσματικότητα στη γονεϊκή διαδικασία είναι σίγουρα πολυπαραγοντική. Ωστόσο, η θέσπιση ορίων στα παιδιά έχει διαπιστωθεί πως ενισχύει τη σχέση γονέα - παιδιού και οδηγεί σε θετικά αποτελέσματα. Τα όρια συμβάλουν ουσιαστικά στη διαπαιδαγώγηση και στην οικοδόμηση δεξιοτήτων ζωής όπως η υπομονή, η επίλυση προβλημάτων, η υπευθυνότητα, η αυτοπειθαρχία.
Πότε μπαίνουν τα πρώτα όρια στα παιδιά
Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ότι τα βρέφη από μόνα τους θέτουν τα πρώτα όρια κατά την αναπτυξιακή τους εξέλιξη όταν τα ίδια αρχίζουν να διακρίνουν το «εγώ» ανάμεσα στο «εκείνο», δηλαδή τον εαυτό τους ως διαφορετικό μέρος από τη μητέρα ή τον φροντιστή τους. Πρόκειται για εκείνη την αναπτυξιακή περίοδο από 18 μηνών έως 3 ετών περίπου, που τα παιδιά ξεκινούν να γνωρίζουν καλύτερα τον εαυτό τους αλλά και τα όρια του γονέα και του κόσμου και ξεκινούν οι πρώτες έντονες αντιρρήσεις και τα πρώτα έντονα «όχι».
Έτσι, οι κανόνες είναι ένα φυσικό μέρος της ζωής και η ύπαρξη κατευθυντήριων γραμμών βοηθά τα παιδιά να μάθουν πώς να διαχειρίζονται διαφορετικές καταστάσεις. Οι κανόνες παρέχουν το πλαίσιο ώστε τα παιδιά να κατανοήσουν τι αναμένεται από αυτά στο σπίτι, στις σχέσεις με τους φίλους και στο σχολείο. Ενώ οι γονείς γνωρίζουν ότι αυτό το είδος δομής είναι σημαντικό, είναι συχνά δύσκολο να θεσπιστούν και να διατηρηθούν κανόνες και όρια στο σπίτι. Θέτοντας όρια, οι γονείς διδάσκουν στα παιδιά σημαντικές δεξιότητες που θα τα βοηθήσουν να πετύχουν σε όλους τους τομείς της ζωής. Συχνά ωστόσο οι γονείς δεν μπορούν να είναι συνεπείς σε καθήκοντα που τους φαίνονται δυσάρεστα και η τήρηση των ορίων και των κανόνων αποτελεί συχνά μία δυσάρεστη διαδικασία καθώς απαιτεί συνέπεια και πειθαρχία πρωτίστως από τους ίδιους.
Όρια και πειθαρχία
Τα παλιά εργαλεία τιμωρίας που χρησιμοποιούσαν οι παλαιότερες γενιές, δεν έχουν πλέον απήχηση στα σημερινά παιδιά. Η τιμωρία με τη μορφή της αυστηρής ή έντονα περιοριστικής ποινής (π. χ θα περάσεις όλο το απόγευμα στο δωμάτιό σου) έχει μόνο βραχυπρόθεσμα αποτελέσματα καθώς προκαλεί φόβο και η συμμόρφωση είναι συνήθως προσωρινή. Η τιμωρία με την παλιά, απαρχαιωμένη έννοια της είναι αναμφίβολα ένα αγκάθι στην επικοινωνία. Χρειαζόμαστε εργαλεία που να ενισχύουν τη σχέση γονέα – παιδιού, να βοηθούν τα παιδιά να λύνουν τα θέματά τους και να τα κάνουν να νιώθουν ικανά και υπεύθυνα. Η τιμωρία χρειάζεται να δώσει τη θέση της στα όρια και τους κανόνες. Στα όρια της ασφάλειας, του σεβασμού του εαυτού, στις ανάγκες μου αλλά και στις ανάγκες του άλλου. Εργαλεία που θα κάνουν τα παιδιά να εμπιστεύονται τη ζωή και τις βιωματικές εμπειρίες που τους προσφέρει και θα ενισχύσουν την κριτική σκέψη για τη λήψη αποφάσεων στην ενήλικη ζωή τους. Οι έρευνές έχουν δείξει πως «η ποινή» δεν προλαμβάνει ούτε σταματά τη μη αποδεκτή συμπεριφορά. Μπορεί τα παιδιά να υπακούσουν μπροστά σε μία τιμωρία/ποινή, αλλά αυτό δε θα έχει μακροπρόθεσμη ισχύ με αποτέλεσμα τη μειωμένη ικανότητα επίλυσης προβλημάτων στο μέλλον.
Τα παιδιά που δεν εκτίθενται σε αυστηρές τιμωρίες αλλά ζουν μέσα σε πειθαρχημένα πλαίσια και οικογενειακά περιβάλλοντα με όρια, έχει διαπιστωθεί πως έχουν μικρότερες πιθανότητες να εμφανίσουν εκφοβιστικές συμπεριφορές, έχουν καλύτερες σχέσεις με τα αδέρφια τους και βλέπουν με περισσότερη αισιοδοξία τον κόσμο. Υιοθετούν επίσης πιο ευγενικούς τρόπους συμπεριφοράς και παρουσιάζουν μεγαλύτερη αυτοεκτίμηση.
Πώς να βάλουμε όρια στα παιδιά;
Οι σύγχρονες μελέτες δείχνουν πως ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για τη θέσπιση ορίων είναι η υιοθέτηση ενός δημοκρατικού μοντέλου ανατροφής το οποίο είναι φιλικό μεν απαιτητικό δε. Αυτό σημαίνει πως μέσα στην οικογένεια υπάρχει ασφάλεια και ενθάρρυνση αλλά ταυτόχρονα αυστηρά όρια και πρόγραμμα.
Τα όρια πρέπει να υπάρχουν σε κάθε οικογένεια με στόχο να προστατεύουν το σώμα, τον νου και τον ψυχικό κόσμο του παιδιού.
Σύμφωνα με τον ψυχολόγο Τhomas Gordon η πιο αποτελεσματική αναλογία για τη θέσπιση ορίων είναι το 10/80/10.
- Το 10% των ορίων αποτελούν τους απαράβατους κανόνες που θεσπίζονται αποκλειστικά από τους γονείς. Αφορούν κανόνες ασφάλειας, σεβασμού, χειροδικίας και κανόνες που αφορούν τις αξίες της κάθε οικογένειας.
- Το 80% των κανόνων ορίζονται από τους γονείς μαζί με τα παιδιά. Ο μοναδικός όρος είναι ότι οι κανόνες πρέπει να τηρούνται από όλα τα μέλη της οικογένειας. Τα παιδιά άλλωστε είναι μιμητικά όντα και εύκολα οικειοποιούνται τις συνήθειες των μεγάλων. Τέτοιοι κανόνες είναι συνήθως οι ώρες ύπνου, σχολική μελέτη, διάρκεια τηλεόρασης, κινητού, οι προμήθειες από το σούπερ μάρκετ, η αγορά παιχνιδιών. Φυσικά στο σπίτι με πολύ μικρά παιδιά, δεν είναι δυνατόν να διαπραγματευτούν αλλά μεγαλώνοντας μπορούμε να συζητήσουμε πιθανόν αλλαγές.
- Τέλος, το άλλο 10% αφορούν κανόνες που ορίζονται αποκλειστικά από τα παιδιά. Κάτι που δίνει ελευθερία και δείχνει εμπιστοσύνη από την πλευρά των γονέων. Όμως όλα τα μέλη οφείλουν να προσαρμοστούν. Φυσικά οι κανόνες αυτοί δεν αφορούν την ασφάλεια, τον αμοιβαίο σεβασμό ή θεμελιακές αξίες. Για παράδειγμα: «Θέλω μαζί με τον φαγητό μου να πίνω λίγο χυμό, ή θέλω να παίζω μισή ώρα με το tablet πριν ξεκινήσω τη σχολική μου μελέτη».
Τι πρέπει να κάνω για να έχω το αποτέλεσμα που θέλω
Θεσπίζουμε σε σαφήνεια τους κανόνες αλλά και τις συνέπειες που προκύπτουν από την παράβαση αυτών. Ως ενήλικες φροντίζουμε να ξεκαθαρίσουμε ότι και το παιδί έχει κατανοήσει πλήρως όλα όσα θέσαμε ως οικογένεια και αναπροσαρμόζουμε όταν βλέπουμε ότι κάτι δε λειτουργεί.
Συγκεκριμένοι κανόνες, ξεκάθαρα όρια, σαφείς συνέπειες
Συνέπεια και σταθερότητα
Οι ρουτίνες βοηθούν τα παιδιά να καταλάβουν τι αναμένεται και τι πρέπει να ακολουθήσουν, ενισχύει τον αυτοέλεγχο και μειώνει την παρόρμηση. Για παράδειγμα, εάν ένας έφηβος κάνει κατάχρηση των προνομίων του τηλεφώνου του, θα χάσει το τηλέφωνό του. Εάν οι γονείς μείνουν σταθεροί στον κανόνα που έχει τεθεί αλλά και στη συνέπεια της παράβασης, ο έφηβος θα αντιδράσει έντονα φυσικά, αλλά την επόμενη φορά θα συμμορφωθεί στον κανόνα και θα εκπαιδευτεί στο να ακολουθεί τους υπόλοιπους.
Χρήση εναλλακτικών
Όταν δίνουμε εναλλακτικές στα παιδιά, τους παρέχουμε ανεξαρτησία, νιώθουν πως οι γονείς δεν είναι ελεγκτικοί, αντιθέτως νιώθουν πως εκείνα διατηρούν τον έλεγχο και ταυτόχρονα διδάσκουμε στα παιδιά πώς να χειρίζονται καλύτερα τις καταστάσεις. Για παράδειγμα, όταν θέλουμε το παιδί μας να φορέσει μπουφάν αποφεύγουμε την επιτακτική δήλωση «Βάλε μπουφάν». Αντιθέτως δίνουμε τις επιλογές: «Θέλεις να βάλεις το μπλε ή το κόκκινο μπουφάν σήμερα;»
Χρήση θετικών δηλώσεων
Επιδιώξτε μια συμπεριφορά που θέλετε από το παιδί σας ενισχύοντας ένα θετικό του χαρακτηριστικό. Για παράδειγμα αντί να λέτε «Τάισε το σκυλί, είναι καθήκον σου». Μπορείτε να πείτε «Αφού είσαι τόσο οργανωτικός και περιποιητικός, σκεφτήκαμε να αναλάβεις εσύ να ταΐζεις το πρωί το κατοικίδιό μας». Είναι ένα πολύ πιο ενθαρρυντικό αίτημα από μία ρητή προστακτική.
Οι κανόνες ισχύουν και για τους γονείς
Ένας από τους κυρίαρχους μηχανισμούς μάθησης και ανάπτυξης των παιδιών είναι η μίμηση. Είναι επομένως δύσκολο να αναμένουμε από το παιδί να τηρήσει ένα όριο εάν οι ίδιοι οι γονείς δεν τηρούν τα όρια που έχουν θεσπιστεί.
Χρήση θετικής γλώσσας
Αντί να πείτε «Μην χαλάτε τα παιχνίδια σας» πλαισιώστε το ως «Τα παιχνίδια πρέπει να τα φροντίζουμε για να παίζουμε με αυτά όσο περισσότερο καιρό γίνεται». Η χρήση θετικής γλώσσας ενθαρρύνει τη μάθηση και δείχνει στα παιδιά τι θέλετε να κάνουν. Η αρνητική γλώσσα βιώνεται συχνά ως τιμωρία από τα παιδιά και δεν ενθαρρύνει την αλλαγή.
Ό,τι αρχίζουμε το ολοκληρώνουμε
Αν υπάρξει μία συνέπεια για ένα παιδί από έναν γονέα και δεν καταφέρει να την ολοκληρώσει λόγω προσωπικών υποχρεώσεων, οφείλει ο άλλος γονέας να συνεχίσει την επιτήρηση κατά την απουσία του.
Έχει ακόμα διαπιστωθεί πως παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες, όπως Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ) ή αναπτυξιακές διαταραχές όπως Διαταραχή Φάσματος Αυτισμού (ASD), επωφελούνται από τα όρια καθώς η ρουτίνα και το πρόγραμμα βοηθά τα παιδιά στην οργάνωση και στον έλεγχο της παρορμητικότητας. Επίσης, η σαφήνεια μπορεί να βοηθήσει τα παιδιά να κατανοήσουν καλύτερα τις απαιτήσεις των διάφορων πλαισίων αλλά ακόμα και να αυξήσει την αυτοεκτίμησή τους μέσω της χρήσης επιλογών.
Τα όρια διδάσκουν την αυτοπειθαρχία
«Ώρα να κλείσει το παιχνίδι! Ήρθε η ώρα για μπάνιο!». Σίγουρα είναι πιο διασκεδαστικό το παιχνίδι, αλλά εκείνη τη στιγμή το παιδί μαθαίνει να αυτοπειθαρχείται.
Τα όρια κρατούν τα παιδιά ψυχικά υγιή
Καθώς ένα παιδί τηρεί τα όρια που του έχουν δοθεί, βιώνει ασφάλεια μέσα σε αυτά, ανακούφιση και σιγουριά. Επίσης, τα όρια πρέπει να επεκτείνονται καθώς τα παιδιά ωριμάζουν ώστε να αναλαμβάνουν μεγαλύτερες ευθύνες.
Τα όρια κρατούν τα παιδιά σωματικά υγιή
Από τη φύση τους τα περισσότερα παιδιά είναι παρορμητικά και θα ήθελαν να απολαμβάνουν χωρίς όρια όλα εκείνα που τα ευχαριστούν. Επομένως, οι ενήλικές χρειάζονται να τα διδάξουν πώς να είναι υγιή, θέτοντας όρια στις διατροφικές συνήθειες της οικογένεια και κατ’ επέκταση του παιδιού.
Τα όρια διδάσκουν στα παιδιά πώς να διαχειρίζονται τα συναισθήματά τους
Μερικές φορές οι γονείς αποφεύγουν να θέτουν όρια επειδή δε θέλουν να στεναχωρήσουν ή να θυμώσουν το παιδί τους. Όμως, το να μάθεις πώς να αντιμετωπίζεις τα «άβολα» συναισθήματα είναι στην πραγματικότητα μια σημαντική δεξιότητα. Ακριβώς επειδή το παιδί μπορεί να νιώσει λυπημένο που δεν έφαγε και δεύτερη σοκολάτα δε σημαίνει ότι πρέπει ο γονέας να ενδώσει. Αντίθετα, δίνεται μια εξαιρετική ευκαιρία να διδάξουμε στο παιδί πώς διαχειριζόμαστε τα άσχημα συναισθήματα, όπως την απογοήτευση, τον θυμό, την πλήξη, τη θλίψη εξοπλίζοντάς τα για την πραγματικότητα της ενήλικης ζωής.
Τα όρια δείχνουν έμπρακτα στα παιδιά τη γονεϊκή αγάπη
Συχνά, τα παιδιά δοκιμάζουν τα όρια μόνο για να δουν πώς θα αντιδράσουν οι ενήλικες. Ένα παιδί που πηδάει στον καναπέ αφού γνωρίζει ότι αυτό απαγορεύεται, σίγουρα περιμένει από τον γονέα του να τον σταματήσει. Άλλωστε, έρευνες δείχνουν ότι τα παιδιά που ζουν με λίγους ή καθόλου κανόνες βιώνουν έντονο άγχος. Ακόμα και σε έναν έφηβο το : «Νοιάζομαι για σένα και γι' αυτό δεν μπορώ να σου πάρω το μηχανάκι που μου ζητάς», μπορεί να ενοχλήσει το παιδί επιφανειακά, ωστόσο, δείχνει ότι είστε πρόθυμοι να επενδύστε ενέργεια στη ζωή του παιδιού και εκείνο αναμφίβολα το καταλαβαίνει.
Όταν τα όρια δεν τηρούνται
Η ασυνέπεια είναι ανθρώπινη. Σημασία έχει τα όρια να εξυπηρετούν την οικογένεια και όχι η οικογένεια να υπηρετεί τα όρια. Μερικές φορές οι κανόνες είναι για να παραβιάζονται. Σε τέτοιες περιπτώσεις είναι χρήσιμο να αντιμετωπίζουμε την αποτυχία, ως ευκαιρία μάθησης και όχι τιμωρητικά. Η αποτυχία μπορεί να αποτελεί ενδεχόμενη ματαίωση για το παιδί και ως γονείς ή φροντιστές και οφείλουμε να προσφέρουμε ανακούφιση και κατανόηση. Αν η οικογένεια τηρεί τους κανόνες τι περισσότερες φορές, όλα κυλάνε μια χαρά.
Πριν λοιπόν θεσπίσουμε τα όρια, οφείλουμε να αναρωτηθούμε ποιοι είναι οι μακροπρόθεσμοι στόχοι ως προς τη σχέση που θέλουμε να χτίσουμε με τα παιδιά μας και ως προς τις γονεϊκές αξίες που θέλουμε να μεταβιβάσουμε. Αν στόχος είναι η ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων, η ενσυναίσθηση, η αγάπη, ο σεβασμός στον συνάνθρωπο, η γόνιμη επικοινωνία, η αυτοεκτίμηση και ο αυτοέλεγχος οφείλουμε να θέσουμε από νωρίς όρια, να προσφέρουμε καθοδήγηση και να χαράξουμε σαφείς κατευθυντήριες γραμμές με σημείο αναφοράς τον σεβασμό του εαυτού και τον σεβασμού του άλλου. Το κριτήριο άλλωστε του πόσου καλός γονέας είναι κάποιος δεν είναι η υποταγή του παιδιού στην τιμωρία, αλλά η ποιότητα της σχέσης του γονέα με το παιδί. Σύμφωνα με τον Ψυχαναλυτή Έλιοτ Μπάρκερ, οφείλουμε να ξεπεράσουμε τον απαρχαιωμένο τρόπο σκέψης ότι για να συνετίσουμε τα παιδιά μας, πρέπει να τα κάνουμε να νιώθουν άσχημα μέσω της τιμωρητικής συμμόρφωσης. Μόνο η ενθάρρυνση οδηγεί στη μακροπρόθεσμη βελτίωση.
