Η πρώτη περίοδος μετά τη γέννηση του μωρού είναι μία περίοδος πλούσια σε συναισθήματα, πρωτόγνωρες εμπειρίες και ευκαιρίες εξέλιξης αλλά και έντονες προκλήσεις όσον αφορά την νέα μαμά και την ψυχολογία της. Για κάποιες γυναίκες, η περίοδος αυτή μπορεί να επισκιαστεί από το πέπλο της επιλόχειας κατάθλιψης, η οποία δυσχεραίνει την πρόσβαση στις χαρές της μητρότητας.
Τουλάχιστον 1 στις 10 νέες μητέρες θα εκδηλώσουν επιλόχεια κατάθλιψη, τις πρώτες εβδομάδες ή μήνες μετά τον ερχομό του μωρού. Η επιλόχεια κατάθλιψη είναι μία σοβαρή διαταραχή της διάθεσης που χαρακτηρίζεται από επίμονη καταθλιπτική διάθεση (το μεγαλύτερο μέρος της μέρας, σχεδόν κάθε μέρα), αίσθηση απελπισίας, έντονη ελάττωση ή απώλεια της ευχαρίστησης σε δραστηριότητες που παλαιότερα η μητέρα απολάμβανε, αλλαγές στον ύπνο και την όρεξη για φαγητό, ψυχοκινητική διέγερση ή επιβράδυνση, αίσθηση αναξιότητας και ενοχής, δυσκολία συγκέντρωσης και λήψης αποφάσεων, και σε κάποιες περιπτώσεις ιδέες θανάτου και αυτοκτονικό ιδεασμό.
Μπορεί ακόμη να υπάρχει θυμός, ευερεθιστότητα και έντονες ανησυχίες που κατακλύζουν τη μητέρα για την υγεία του μωρού καθώς και για την ικανότητα της να το φροντίσει. Συχνά αισθάνεται πως δεν μπορεί να απολαύσει ή να βγάλει εις πέρας τη φροντίδα του μωρού. Τα συμπτώματα αυτά χρειάζεται να είναι παρόντα για τουλάχιστον 2 εβδομάδες, σχεδόν κάθε μέρα, καθιστώντας εξουθενωτικό για τη μητέρα να διαχειριστεί την καθημερινότητα και το νέο ρόλο της.
Είναι σημαντικό να διακρίνουμε την επιλόχεια κατάθλιψη από την επιλόχεια μελαγχολία, τα γνωστά «baby blues», που είναι ήπιες και παροδικές εναλλαγές της διάθεσης, με ευσυγκινησία, κόπωση, ανησυχίες για τη μητρότητα, που εμφανίζονται έως και στο 80% των νέων μητέρων. Τα baby blues δεν απαιτούν θεραπεία και παρέρχονται μέσα σε διάστημα 2 εβδομάδων με κατανόηση και υποστήριξη από το περιβάλλον της μητέρας, καθώς εκείνη προσαρμόζεται στο νέο ρόλο και τα ορμονικά επίπεδα στο σώμα της εξισορροπούνται.
Τα αίτια πίσω από την εμφάνιση της επιλόχειας κατάθλιψης είναι πολύπλευρα. Οι ορμονικές μεταπτώσεις είναι έντονες και ραγδαίες μετά τον τοκετό και στην περίοδο της λοχείας και επιδρούν στη συναισθηματική κατάσταση της μητέρας, αυξάνοντας την ευαλωτότητά της για εκδήλωση κατάθλιψης. Η εξάντληση από τη φροντίδα του μωρού, η πρωτόγνωρη αίσθηση ευθύνης και οι πολλαπλές αλλαγές - στο σώμα της, στη σχέση με τον σύντροφο και την υπόλοιπη οικογένεια, στους προηγούμενες ρόλους της ζωής της, κλπ. - συνεισφέρουν στην ευθραυστότητα της συγκινησιακής ισορροπίας της.
Ακόμα, δύσκολες σχέσεις με την πατρική της οικογένεια, άλυτα συναισθήματα και τραύματα του παρελθόντος και της παιδικής της ηλικίας έρχονται στην επιφάνεια και επιδρούν στην ψυχοσυναισθηματική της κατάσταση με ιδιαίτερη ένταση την περίοδο αυτή. Η απομόνωση και αίσθηση μοναξιάς, η έλλειψη υποστηρικτικού δικτύου -με σημαντική την απουσία υποστήριξης από τον σύντροφο-, παράλληλες ψυχοπιεστικές συνθήκες (οικονομικές δυσκολίες, αρνητικά γεγονότα ζωής, κλπ.) αλλά και προβλήματα στην υγεία του βρέφους και στη φροντίδα του, είναι παράγοντες που ενισχύουν τις πιθανότητες εκδήλωσης κατάθλιψης.
Επιπτώσεις στη νέα μητέρα
Φυσικά, η επιλόχεια κατάθλιψη είναι μία ιδιαίτερα οδυνηρή εμπειρία για τη νέα μαμά, με κατακλυσμιαίο άγχος, θλίψη και απελπισία. Συχνά, αισθάνεται πως είναι παγιδευμένη στο νέο ρόλο, αβοήθητη και μόνη. Οι προσδοκίες της για την περίοδο αυτή, οι κοινωνικές φαντασιώσεις και η εξιδανίκευση με την οποία περιβάλλεται ο θεσμός της μητρότητας αλλά και το στίγμα της ψυχικής ασθένειας εντείνουν την ενοχή της και συχνά την κάνουν να αποκρύπτει τις δυσκολίες της.
Αν η επιλόχεια κατάθλιψη μείνει αθεράπευτη, στερεί από τη μητέρα τη χαρά της ζωής σε αυτή την κομβική στιγμή, διαταράσσει τη σχέση με το μωρό της και δυσχεραίνει την προσαρμογή στο νέο ρόλο, συχνά δυσκολεύοντας τον θηλασμό ή τη φροντίδα του μωρού. Η δυσφορία εντείνεται από τη σκέψη της πως εκθέτει το βρέφος στην κακή ψυχική της κατάσταση. Φυσικά, η επιλόχεια κατάθλιψη έχει επιπτώσεις στην σωματική της υγείας και τη φροντίδα του εαυτού της, αλλά και στη γενικότερη μείωση της λειτουργικότητάς της σε σημαντικούς ρόλους της ζωής της, στον επαγγελματικό τομέα της, κλπ. Αν μείνει αθεράπευτη, η επικινδυνότητα μπορεί να είναι μεγάλη για την ίδια τη ζωή της αλλά και την εμφάνιση μελλοντικών υποτροπών επεισοδίων κατάθλιψης.
Επιπτώσεις στο βρέφος
Η επιλόχειος κατάθλιψη έχει, ασφαλώς, σημαντικό αντίκτυπο στο μωρό. Τα βρέφη είναι πολύ ευαίσθητα στα σήματα μέσα από τα οποία αντιλαμβάνονται τις συναισθηματικές καταστάσεις των φροντιστών τους. Αισθάνονται την δυσφορία της μητέρας και συντονίζονται με αυτήν. Μπορεί να εμφανίζουν δυσκολίες στον ύπνο, σωματικές ενοχλήσεις, προβλήματα στον θηλασμό ή στην σίτιση, αποφευκτικές συμπεριφορές, καθυστερήσεις στην ανάπτυξη, και άλλα.
Όταν η μητέρα που υποφέρει από επιλόχεια κατάθλιψη δεν μπορεί να αναγνωρίσει και να απαντήσει επαρκώς στις συναισθηματικές ανάγκες του βρέφους, τότε δυσκολεύεται η διαμόρφωση του συναισθηματικού δεσμού μεταξύ τους.
Η μειωμένη ανταπόκριση και απόσυρση της μητέρας, σε αυτή την κρίσιμη περίοδο όπου μπαίνουν οι βάσεις της ψυχοσυναισθηματικής ανάπτυξης του παιδιού, μπορεί να επηρεάσουν αρνητικά το χτίσιμο της ασφάλειας και εμπιστοσύνης στον εαυτό, την ικανότητα διαχείρισης των συναισθημάτων του καθώς και τον τρόπο με τον οποίον το παιδί δημιουργεί σχέσεις αργότερα στη ζωή του.
Τα βρέφη μητέρων που υποφέρουν από κατάθλιψη μπορεί να μη δέχονται τα ερεθίσματα και τη σταθερή συναισθηματική μητρική παρουσία που χρειάζονται για να ανθήσουν. Έτσι, αν δεν υπάρξουν κατάλληλες και έγκαιρες παρεμβάσεις, μπορεί να παρουσιάσουν καθυστερήσεις στη γλωσσική, νοητική, συναισθηματική και κοινωνική τους ανάπτυξη και δυσάρεστες εκβάσεις στην ψυχοσωματική τους υγεία. Έχουν επίσης μεγαλύτερες πιθανότητες εκδήλωσης συναισθηματικών και συμπεριφορικών διαταραχών στην παιδική ηλικία αλλά και ψυχικών προβλημάτων στην ενήλικη ζωή τους.
Πρέπει να υπογραμμιστεί ότι εάν η επιλόχειος κατάθλιψη παραμείνει αθεράπευτη, είναι πολύ πιθανό να εμφανιστούν υποτροπές στη μετέπειτα ζωή της μητέρας, γεγονός που εκθέτει το παιδί επανειλημμένα στις επιπτώσεις της κατάστασης αυτής.
Επιπτώσεις στην οικογένεια
Η επίδραση της επιλόχειας κατάθλιψης είναι συχνά έντονη και στον πατέρα ο οποίος μπορεί να βιώνει θλίψη και έντονη ανησυχία για τη σύντροφό του και ανεπάρκεια να τη βοηθήσει. Μπορεί να δυσκολεύεται να κατανοήσει την κατάσταση στην οποία βρίσκεται η μαμά και να αγωνιά για τη φροντίδα του βρέφους. Μπορεί να αναλάβει ο ίδιος περισσότερες ευθύνες ως προς την υποστήριξη της μητέρας, τη φροντίδα του μωρού, των αναγκών του σπιτιού, τυχόν μεγαλύτερων παιδιών, κλπ. που πρέπει να συνδυάσει με την εργασία του και που, σε περίπτωση έλλειψης άλλης βοήθειας, είναι δυσβάσταχτες.
Επίσης, η επιλόχεια κατάθλιψη μπορεί να εμφανιστεί και στον πατέρα, σε σημαντικά ποσοστά. Ο κίνδυνος εμφάνισης είναι μεγαλύτερος όταν η μητέρα εμφανίζει κατάθλιψη. Το ζευγάρι μπορεί να δυσκολεύεται εξίσου να προσαρμοστεί στη νέα πραγματικότητα, ιδιαίτερα εάν υπάρχουν προβλήματα στη σχέση τους με τους δικούς του γονείς και την παιδική τους ηλικία, παράλληλες κρίσεις στη ζωή τους, κλπ.
Ακόμη, η κατάθλιψη την περίοδο αυτή μπορεί να δημιουργήσει αναταράξεις στο ζευγάρι, συγκρούσεις, συναισθηματική απόσταση και εμπόδια επικοινωνίας, που κάποιες φορές μπορεί να παγιώσουν έναν φαύλο κύκλο απογοήτευσης – απόρριψης. Επηρεάζει, επίσης, την ψυχική ευημερία όλης της οικογένειας. Σ’ αυτήν την κρίσιμη φάση προσαρμογής για όλους, μπορεί να επιδράσει αρνητικά στα οικογενειακά δυναμικά και να λειτουργήσει επιβαρυντικά για όλους – το γονεϊκό ζευγάρι, τα μεγαλύτερα παιδιά εάν υπάρχουν, την ευρύτερη οικογένεια.
Διαχείριση και θεραπεία
Χρειάζεται να ακουστούν κάποιες αλήθειες: Δεν πλέουν όλες οι νέες μητέρες σε πελάγη ευτυχίας.
- Οι περισσότερες βιώνουν ανάμεικτα συναισθήματα. Οι μητέρες που εμφανίζουν επιλόχεια κατάθλιψη δεν είναι ένοχες ή αδύναμες και η εμφάνιση συμπτωμάτων δεν αντανακλά την έλλειψη αγάπης τους για το μωρό ή την ανεπάρκειά του στη μητρότητα, όπως μπορεί να αισθάνονται. Το στίγμα και οι κοινωνικές προσδοκίες γύρω από τη μητρότητα μπορεί να δυσκολέψουν την αναζήτηση βοήθειας για τις γυναίκες αυτές.
- Η επιλόχεια κατάθλιψη είναι μία σοβαρή διαταραχή που αφορά μεγάλο αριθμό γυναικών, είναι προβλέψιμη και θεραπεύσιμη. Απαιτεί κατανόηση, υποστήριξη και έγκαιρη παρέμβαση από εξειδικευμένους επαγγελματίες ψυχικής υγείας. Η ενημέρωση και η πρόληψη είναι σημαντικές. Η θεραπεία περιλαμβάνει έναν συνδυασμό ψυχοθεραπείας, συμβουλευτικής και φαρμακοθεραπείας, όταν χρειάζεται.
- Η θεραπεία θα ανακουφίσει τη μητέρα και θα βοηθήσει στη διαχείριση των δυσκολιών της, επιτρέποντας της να επιστρέψει στα προηγούμενα επίπεδα λειτουργικότητάς της, να φροντίσει το μωρό της και να δημιουργήσει τον δεσμό μαζί του. Η υποστήριξη της νέας μαμάς, ιδίως από τον σύντροφο αλλά και από τη δικής της μητέρα, και η δημιουργία ενός φροντιστικού περιβάλλοντος είναι καθοριστική κατά τη διάρκεια αυτής της δύσκολης περιόδου.
- Η ευαισθητοποίηση του κοινού και οι ανοιχτές συζητήσεις γύρω από τις περιγεννητικές ψυχικές διαταραχές μπορούν να σπάσουν το στίγμα και να ενδυναμώσουν τις μητέρες να αναζητήσουν υποστήριξη, χωρίς ενοχή και ντροπή. Η προληπτική ανίχνευση των παραγόντων κινδύνου κατά την εγκυμοσύνη και μετά τον τοκετό και η κατάλληλη παρακολούθηση των γυναικών που παρουσιάζουν αυξημένη επικινδυνότητα εμφάνισης είναι σημαντικές. Τα μαθήματα προετοιμασίας και οι ομάδες στήριξης κατά την εγκυμοσύνη και λοχεία μπορούν επίσης να δράσουν ενδυναμωτικά, προληπτικά και ανιχνευτικά.
- Η αναγνώριση των σημείων της επιλόχειας κατάθλιψης από τους επαγγελματίες υγείας που βρίσκονται σε επαφή με τη μητέρα -γυναικολόγοι, μαίες, παιδίατροι- και η κατάλληλη παραπομπή για υποστήριξη και έγκαιρη παρέμβαση είναι κρίσιμες για τον περιορισμό των επιπτώσεων στη μητέρα και σε όλη την οικογένεια.
- Το κατάλληλο περιβάλλον φροντίδας έχει προληπτική αξία για την υγιή ανάπτυξη του μωρού και μετέπειτα παιδιού και ενήλικα και η περίοδος αυτή είναι κρίσιμη στο σπάσιμο της διαγενεακής μετάδοσης της συναισθηματικής δυσφορίας και των παραγόντων ευαλωτότητας για την εκδήλωση διαταραχών. Επομένως, είναι σαφής η αναγκαιότητα ανάδειξης της προαγωγής της ψυχικής υγείας της νέας μητέρας και όλης της οικογένειας ως ένα ζήτημα μείζονος σημασίας για την κοινωνία, το οποίο θα πρέπει να αποτελεί προτεραιότητα και σε επίπεδο χάραξης πολιτικών για τη δημόσια υγεία.
