Η εκδήλωση άγχους είναι μια φυσιολογική, ανθρώπινη εμπειρία είτε μιλάμε για στρες ενηλίκων είτε για άγχος στα παιδιά. Όλοι μας βιώνουμε άγχος όταν αισθανόμαστε πίεση ή απειλή, γεγονός που μας βάζει σε εγρήγορση για να διαχειριστούμε την κατάσταση. Σε χαμηλά επίπεδα, το άγχος είναι χρήσιμο για το άτομο - μπορεί να λειτουργήσει ως κίνητρο για να φέρει εις πέρας τα καθήκοντά του, να αυξήσει την ικανότητά του για συγκέντρωση, να τον θέσει σε εγρήγορση όταν χρειάζεται και να τον βοηθήσει να αποφύγει επικίνδυνες καταστάσεις. Ωστόσο, όταν το άγχος γίνεται έντονο, διαρκεί για μεγάλο χρονικό διάστημα ή φέρνει δυσλειτουργία στη ζωή, τότε πρόκειται για εκδήλωση αγχώδους διαταραχής.
Τί είναι οι αγχώδεις διαταραχές;
Οι αγχώδεις διαταραχές είναι κοινές ψυχικές διαταραχές, που συμπεριλαμβάνουν τη γενικευμένη αγχώδης διαταραχή, τις ειδικές φοβίες, την κοινωνική φοβία, τη διαταραχή πανικού, κλπ. Το άτομο αισθάνεται φόβο, πανικό, αναστάτωση και έχει έντονες αρνητικές σκέψεις και ανησυχίες, οι οποίες συχνά είναι μη ρεαλιστικές ή παράλογες. Το άγχος συνοδεύεται από σωματικές εκδηλώσεις όπως ταχυκαρδία, δύσπνοια, εφίδρωση, γαστρεντερικά συμπτώματα , δυσκολίες ύπνου, μυϊκή ένταση, κεφαλαλγίες, αίσθηση ναυτίας ή ζάλης, δυσκολία συγκέντρωσης, νευρικότητα ή αντίδραση ξαφνιάσματος, κλπ.
Τα συμπτώματα άγχους είναι υπερβολικά και δύσκολο να ελεγχθούν, οδηγούν σε σημαντική συναισθηματική δυσφορία και υποκειμενική ενόχληση και επηρεάζουν τη λειτουργικότητα σε σημαντικούς τομείς της ζωής. Το άτομο αισθάνεται μία δυσάρεστη προσμονή για κάτι επικίνδυνο ή απειλητικό. Είναι σε διαρκή επαγρύπνηση και επιφυλακτικότητα. Μπορεί τότε να εκδηλώσει συμπεριφορές που έχουν σκοπό να προσφέρουν μία αίσθηση ασφάλειας και ελέγχου.
Αυτές μπορεί να είναι: η αποφυγή της στρεσογόνου κατάστασης, η ανάγκη του ατόμου να είναι με κάποιον άλλον (ως ψευδαίσθηση ασφάλειας), η αναζήτηση διαβεβαιώσεων, ο έλεγχος ή το σκανάρισμα του περιβάλλοντος για σημάδια κινδύνου, οι καταναγκαστικές, επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές που έχουν στόχο την (σχεδόν μαγική) εξουδετέρωση του κινδύνου, αλλά και η χρήση ουσιών, αλκοόλ ή η κατανάλωση φαγητού με στόχο το ‘μούδιασμα’ του συναισθήματος.
Οι συμπεριφορές αυτές συνήθως λειτουργούν μόνο βραχυπρόθεσμα, απαλύνοντας προσωρινά το άγχος ή αποφεύγοντας την έκθεση σ’ αυτό αλλά μακροπρόθεσμα εντείνουν και διαιωνίζουν το άγχος.
Τί είναι η κρίση πανικού;
Η κρίση πανικού είναι μία σύντομη περίοδος ξαφνικού, έντονου φόβου ή ενόχλησης, που συνοδεύονται από κάποια ιδιαίτερα δυσάρεστα σωματικά συμπτώματα: δύσπνοια, αίσθηση πνιγμού, ταχυκαρδία, πόνο στο στήθος, εφίδρωση, αίσθηση μουδιάσματος, αίσθηση ζάλης, ναυτίας ή τάσης για λιποθυμία, ρίγη, στομαχικές διαταραχές, τρόμος, αίσθηση αποπροσανατολισμού ή αίσθηση ότι ο κόσμος γύρω είναι μη πραγματικός. Το άτομο αισθάνεται αβοήθητο, ότι χάνει τον έλεγχο, ότι είναι παγιδευμένο σε μια κατάσταση που δεν μπορεί να ελέγξει, καθώς δεν μπορεί να ελέγξει το σώμα του. Τα σωματικά συμπτώματα που βιώνει τον κάνει να σκέφτεται πως πεθαίνει, πως τρελαίνεται, αλλά και πως χάνει τον έλεγχο και θα εκτεθεί, γεγονός που μπορεί να του δημιουργεί ντροπή.
Η εκδήλωση των κρίσεων πανικού αφήνουν τον απόηχο τους – έναν φόβο πως θα επανέλθουν, που γενικεύεται σε διάφορες καταστάσεις, και καλεί το άτομο να μπει σε ακόμη μεγαλύτερες αποφυγές και σε συνεχή επαγρύπνηση. Το άτομο αισθάνεται ανασφαλές και ευάλωτο μπροστά στον κίνδυνο επανεμφάνισης της δυσφορικής αυτής κατάστασης της κρίσης πανικού και αυξάνει τα μέτρα προστασίας του. Αυτό το βυθίζει ακόμα πιο βαθιά σε έναν φαύλο κύκλου άγχους.
Κατανόησης της σωματικής αντίδρασης στο άγχος
Για να κατανοηθεί η αντίδραση στο άγχος, χρειάζεται να κατανοήσουμε την αντίδραση του οργανισμού απέναντι σε έναν πραγματικό κίνδυνο ή απειλή, αυτό που ονομάζουμε αντίδραση “φυγής, πάλης ή παγώματος” (flight, fight or freeze). Η αντίδραση αυτή προκαλεί αλλαγές στο σώμα με στόχο την αύξηση την ικανότητά μας να υπερασπιστούμε τον εαυτό μας απέναντι στην πηγή του κινδύνου ("fight " ), να απομακρυνθούμε από κάτι επικίνδυνο ("flight") ή να παραμείνουμε ακίνητοι και ‘παγωμένοι’ ώστε να μην γίνουμε αντιληπτοί στην πηγή του κινδύνου ("freeze" ).
Αυτή η φυσιολογική αντίδραση μας επιτρέπει να αντιμετωπίσουμε τις πραγματικές απειλές. Αν είχαμε μπροστά μας ένα άγριο ζώο, η καρδιά μας θα χτυπούσε γρηγορότερα για να στείλει μεγαλύτερη ποσότητα αίματος στους μύες μας, ώστε να μπορέσουμε να τρέξουμε μακριά, να παλέψουμε, να σωθούμε. Ο ρυθμός της αναπνοής μας θα επιταχυνόταν για να παρέχει περισσότερο οξυγόνο στο αίμα ώστε να ετοιμαστούμε για δράση.
Στην εκδήλωση άγχους ή πανικού, η αύξηση της αναπνοής φέρνει την αίσθηση δύσπνοιας, ενώ η αυξημένη καρδιακή συχνότητα φέρνει την αίσθηση ταχυκαρδίας. Μπορεί επίσης το άτομο να αισθανθεί ζαλάδα ή πονοκέφαλο λόγω της αιφνίδιας αύξησης του οξυγόνου στο αίμα που συμβαίνει καθώς η καρδιά χτυπάει πιο γρήγορα, ή ακόμη και ναυτία επειδή το σώμα ‘απενεργοποιεί’ το πεπτικό σύστημα όπως συμβαίνει ενόψει του πραγματικού κινδύνου ώστε να μπορέσει να εξοικονομήσει ενέργεια. Η φυσιολογική αντίδραση που είναι επιβιωματική όταν υπάρχει μια πραγματική απειλή, ενεργοποιείται με τον ίδιο τρόπο στην αντίδραση άγχους ή πανικού.
Η λειτουργεία του άγχους και ο στόχος της θεραπείας
Μπορούμε να διαχωρίσουμε το άγχος σε αυτό που συνδέεται με εξωτερικές απειλές – πραγματικές ή εκλαμβανόμενες ως τέτοιες- και αυτό που συνδέεται με ενδοψυχικούς, ασυνείδητους κινδύνους. Στην πρώτη περίπτωση, το άτομο εκδηλώνει άγχος όταν βρίσκεται μπροστά σε κάτι που βιώνεται ως φοβογόνο και απειλητικό και κινητοποιείται ώστε να το αντιμετωπίσει. Αυτή είναι η επιβιωματική χρησιμότητα του άγχους. Όμως το άγχος εκδηλώνεται και σε καταστάσεις κινδύνου για τον ψυχισμό μας, όπως στον κίνδυνο απώλειας του αντικειμένου της αγάπης μας (άγχος αποχωρισμού). Το άγχος εμφανίζεται ως σήμα κινδύνου και όταν το άτομο κατακλύζεται από διεγέρσεις που ξεπερνούν τις δυνατότητές του να τις διαχειριστεί.
Επίσης, το άτομο βιώνει άγχος όταν ‘ατακτοποίητα΄ περιεχόμενα της ψυχικής του πραγματικότητας έρχονται στην επιφάνεια, καθώς νιώθει απειλή μπροστά στην εμφάνιση τους. Γενικά, το ψυχικό όργανο λειτουργεί με στόχο να κρύψει από τη συνείδησή μας -να απωθήσει- τα δύσκολα συναισθήματα και τις ψυχικές μας συγκρούσεις, μέσα από την αμυντική του λειτουργία. Όμως οι άμυνες αυτές έχουν περιορισμούς, δεν μπορούν να λειτουργούν πλήρως ή για μεγάλο διάστημα. Έτσι, όταν οι άμυνες αυτές δεν λειτουργούν πια ικανοποιητικά, εκδηλώνεται άγχος, το οποίο σηματοδοτεί την ‘επιστροφή’ κάποιου απωθημένου συναισθήματος ή κάποιων ιχνών αυτού. Τέλος δεν θα πρέπει να ξεχνάμε και το άγχος στην εγκυμοσύνη.
Παρόλο που οι τεχνικές διαχείρισης των συμπτωμάτων του άγχους ή η φαρμακοθεραπεία στοχεύουν στην ανακούφιση του ατόμου από την έντονη δυσφορία, η θεραπεία του άγχους δεν μπορεί να έχει ως απόλυτο στόχο την απάλειψη ή εξουδετέρωση του συμπτώματος και της σωματικής ενόχλησης.
Αυτό δεν φέρνει παρά προσωρινή ανακούφιση, καθώς δεν έχει φωτίσει το αίτιο πίσω από το σύμπτωμα, τον λόγο της παρουσίας του συμπτώματος, το μήνυμα που φέρει. Έτσι, το άγχος μπορεί να επανέρθει συχνά αλλάζοντας μορφές. Η θεραπεία χρειάζεται να φωτίσει την ψυχική πραγματικότητα, να ψάξει την αιτία του άγχους, ώστε το άτομο να κοιτάξει αυτό που αναδύεται μέσα του και να του επιτρέψει να εκφραστεί. Αν αυτό δεν συμβαίνει, το άγχος θα επιμένει να εκπέμπει τα σήματά του, μέσα από τη συναισθηματική δυσφορία και την σωματική έκφραση.
