Η σύνδεση νου - σώματος έχει μελετηθεί και ερευνηθεί από διάφορους τομείς όπως η ιατρική, η φιλοσοφία, η ψυχολογία, η ανθρωπολογία, κλπ. Η σύνδεση της σωματικής και της ψυχικής υγείας θεωρείται πλέον δεδομένη και έχει οδηγήσει στη δημιουργία της ψυχοσωματικής προσέγγισης των ασθενειών. Η σύγχρονη ιατρική αναγνωρίζει την επίδραση παραγόντων που αφορούν στην σφαίρα της ψυχικής λειτουργίας του ατόμου στην εκδήλωση, την πορεία, και τη δυνατότητα θεραπείας πολλών οργανικών νοσημάτων. Ακόμα, είναι δεδομένο πως το άγχος και άλλοι ψυχοπιεστικοί παράγοντες στη ζωή του ατόμου συνεισφέρουν στην εμφάνιση ή επιβάρυνση σωματικών ασθενειών.
Τί συμβαίνει όμως όταν στην εκδήλωση ενός σωματικού προβλήματος δεν ανευρίσκεται κάποιο παθολογικό αίτιο, όπως στην περίπτωση των ψυχοσωματικών συμπτωμάτων; Τα ψυχοσωματικά συμπτώματα είναι σωματικά συμπτώματα ή δυσλειτουργίες χωρίς οργανική αιτιολογία, τα οποία συνδέονται με ψυχολογικά αίτια. Μπορεί να είναι πόνοι, μυϊκή ένταση, γαστρεντερικά συμπτώματα, δερματολογικές παθήσεις και άλλες σωματικές εκδηλώσεις, που συχνά επιφέρουν έντονη ενόχληση και αρνητικές επιδράσεις στην ποιότητα ζωής του ατόμου.
Στις περιπτώσεις αυτές, συναντάμε τον μηχανισμό της σωματοποίησης, που είναι η διεργασία μέσω της οποίας εκφράζονται σωματικά οι συναισθηματικές καταστάσεις και η ψυχολογική δυσφορία, που δεν έχουν άλλες οδούς έκφρασης.
Γενικά, ξέρουμε πως όταν το άτομο δεν έχει τη δυνατότητα ή αποφεύγει να επεξεργαστεί ψυχικά τα συναισθήματα, τις δυσκολίες και τις συγκρούσεις του, είναι τρεις οι δρόμοι που μπορεί να ακολουθηθούν: είτε θα εκδηλωθούν στο ψυχικό επίπεδο (με ψυχικά συμπτώματα και διαταραχές), είτε θα εκφορτιστούν στη σφαίρα της συμπεριφοράς (μέσα από εξαρτήσεις με ουσίες, αυτό-καταστροφικές συμπεριφορές, κλπ.) είτε θα εκφραστούν στο σωματικό επίπεδο, πλήττοντας το σώμα.
Επομένως, τα ψυχοσωματικά συμπτώματα, ως έκφραση μέσω του σώματος, εμφανίζονται όταν καταστάσεις της ψυχικής πραγματικότητας δεν μπορούν να νοηματοδοτηθούν και να εκφραστούν μέσα από τις ψυχικές διεργασίες ή δεν μπορούν να εκφορτιστούν μέσα από -συχνά εξίσου επιβλαβείς- συμπεριφορές.
Όταν τα συναισθήματα και το περιεχόμενο της ψυχικής πραγματικότητας του ατόμου καταστέλλονται, δεν αναγνωρίζονται ή δεν εκφράζονται επαρκώς, τότε μπορεί να εκδηλωθούν με σωματικά συμπτώματα. Απωθημένα συναισθήματα και επιθυμίες, ανικανοποίητες ανάγκες, και ανεπίλυτες ψυχικές συγκρούσεις εκφράζονται μέσω του ψυχοσωματικού συμπτώματος, σαν μία προσπάθεια να βγουν στην επιφάνεια, να φανερωθούν στο συνειδητό κομμάτι του ατόμου.
Ακόμη, τραυματικές εμπειρίες -συχνά πρώιμες- που απωθούνται από τη συνειδητή επίγνωση χωρίς να λάβουν επεξεργασίας και διαχείρισης, μπορούν να εκφραστούν μέσω σωματικών συμπτωμάτων.
Όταν το άτομο αδυνατεί να διαχειριστεί την ψυχική του πραγματικότητα, λόγω έντονου στρες ή ψυχικού τραυματισμού, τότε ενδέχεται να ‘παγώσει’ την ψυχική δυναμική του, να σβήσει τις συναισθηματικές του εκφράσεις. Η καταστολή, απώθηση ή άρνηση των συναισθημάτων, σκέψεων και επιθυμιών οδηγεί σε σωματοποιήσεις. Όπως λέγεται, η αδυναμία ψυχικοποίησης (δηλαδή η αναγνώριση, κατανόηση και επεξεργασία των ψυχικών καταστάσεων, σκέψεων και συναισθημάτων) οδηγεί στη σωματοποίηση.
Επίσης, όταν τα συναισθήματα καταστέλλονται ή απωθούνται, χάνεται η πρόσβαση του ατόμου στις σημαντικές πληροφορίες που τα συναισθήματα μεταδίδουν γύρω από τις ανάγκες του. Παρά τη συναισθηματική καταστολή, η σωματική εκδήλωση επιμένει, καλώντας το άτομο να κοιτάξει τα αδιέξοδα του, να επεξεργαστεί τα περιεχόμενα της ψυχικής του πραγματικότητας και να μετακινηθεί.
Τότε, η σωματοποίηση φέρνει ένα μήνυμα, μας χτυπάει τον κώδωνα του κινδύνου λέγοντας μας, «Προσοχή, υπάρχουν δυσκολίες ή καταπιεσμένα συναισθήματα που δεν μπορούν να εκφραστούν ή αγνοούνται!» Μας λέει επίσης πως δεν λειτουργεί καλά το ψυχικό επίπεδο και πως πρέπει να το ενδυναμώσουμε για να μην εμφανιστούν σοβαρότερες επιπτώσεις σωματικής υγείας.
Η σωματοποίηση προϋποθέτει βέβαια την ύπαρξη μιας γενετικής ή βιολογικής προδιάθεσης (ας το πούμε, σαν μία αυξημένη ευαισθησία στον όργανο που θα εκδηλωθεί το σύμπτωμα) αλλά απαιτεί την αλληλεπίδραση ψυχολογικών παραγόντων.
Ένας βασικός μηχανισμός που διαμεσολαβεί την εκδήλωση σωματικών συμπτωμάτων είναι φυσικά το άγχος. Το άγχος – το συναίσθημα που προκύπτει από την αίσθηση απειλής- ενεργοποιεί την αντίδραση του σώματος στο στρες απελευθερώνοντας ορμόνες, όπως η κορτιζόλη και η αδρεναλίνη, οι οποίες προετοιμάζουν το σώμα για την απόκριση "fight, flight or freeze", ως απάντηση στην αίσθηση κινδύνου. Τότε, μέσω της απελευθέρωσης ορμονών και νευροδιαβιβαστών, ενεργοποιούνται συστήματα του οργανισμού όπως το αναπνευστικό, κυκλοφορικό, κλπ., κινητοποιώντας φυσιολογικές αντιδράσεις εγρήγορσης απέναντι στην απειλή. Όταν το άγχος και η αίσθηση απειλής υποχωρεί, τα συστήματα αυτά επανέρχονται στη φυσιολογική λειτουργία τους, διατηρώντας την ομοιόσταση του οργανισμού.
Όμως, στην περίπτωση του χρόνιου και έντονου στρες, η φυσιολογική απαιτητικότητα του συστήματος απόκρισης του σώματος στο στρες διαταράσσεται. Η παρατεταμένη ενεργοποίηση του συστήματος αυτού μπορεί να οδηγήσει στην ανάπτυξη σωματικών συμπτωμάτων ή παθήσεων. Το έντονο στρες πιθανώς να διαταράξει τη φυσιολογική σωματική λειτουργία. Αποδυναμώνει το ανοσοποιητικό σύστημα, καθιστώντας το άτομο πιο επιρρεπές σε σωματικές ασθένειες αλλά και χρόνιες παθήσεις, όπως τα αυτοάνοσα νοσήματα. Σε βάθος χρόνου, το άγχος μπορεί να συμβάλλει σε τόσο μεγάλη βιολογική ανισορροπία (οδηγώντας π.χ. σε εμφάνιση χρόνιας φλεγμονής), που σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να εμφανιστούν ακόμα και σοβαρές παθήσεις (όπως καρκίνος και καρδιαγγειακά).
Διαχείριση των ψυχοσωματικών συμπτωμάτων
Εφόσον, έχουν αποκλειστεί τα οργανικά αίτια και τυχόν υποκείμενες ιατρικές καταστάσεις μέσα από ενδελεχείς ιατρικές εξετάσεις, η ψυχοθεραπευτική αντιμετώπιση των ψυχοσωματικών συμπτωμάτων στοχεύει στην διερεύνηση των υποκείμενων ψυχολογικών παραγόντων που συμβάλλουν στην εμφάνισή τους.
Μέσω της ψυχοθεραπείας, μπορούν να διερευνηθούν οι ασυνείδητες ψυχικές συγκρούσεις και συναισθήματα, που συνδέονται με τις ψυχοσωματικές εκδηλώσεις. Σταδιακά, οι απωθημένες σκέψεις και συναισθήματα εκφράζονται λεκτικά ώστε να μη χρειάζεται να εκφραστούν πλήττοντας το σώμα.
Ακόμη, το άτομο διευκολύνεται μέσα από την ψυχοθεραπευτική διεργασία να αναγνωρίσει τις ανάγκες, τις επιθυμίες και τις πιο αυθεντικές πλευρές του εαυτού του και να βγει από μονοπάτια που καταστέλλουν την έκφραση και ικανοποίησή τους. Έτσι, μπορεί να αναγνωρίζει πιο εύκολα τα πρώιμα σημάδια δυσφορίας, και τους παράγοντες που προκαλούν ψυχοσωματικές εκδηλώσεις.
Το άτομο χρειάζεται να ακούσει αυτό τον ‘συναγερμό’ των ψυχοσωματικών συμπτωμάτων, να εξετάσει τα αδιέξοδα του, να ψάξει τις πιέσεις που απαιτούν αλλαγή. Για την πρόληψη και αντιμετώπιση των ψυχοσωματικών, είναι επίσης σημαντική η ανάπτυξη πιο υγιών τρόπων έκφρασης, ρύθμισης και διαχείρισης των συναισθημάτων.
Ωφέλιμη είναι επίσης η εκμάθηση τρόπων διαχείρισης των σωματικών συμπτωμάτων του άγχους και της δυσφορία που επιφέρει, για παράδειγμα, μέσα από ασκήσεις αναπνοών ή μέσα από διάφορα χόμπι κατά του στρές. Τεχνικές που βασίζονται στην ενσυνειδητότητα (όπως ο διαλογισμός και το mindfulness) στοχεύουν επίσης στην πλήρη επίγνωση των παρόντων σκέψεων, αισθήσεων και συναισθημάτων, με αποδοχή και χωρίς κριτική, και στην αποτελεσματικότερη διαχείριση στρεσσογόνων παραγόντων.
Ακόμη, η υιοθέτηση ενός υγιεινού τρόπου ζωής (διατροφή, ύπνος, άσκηση, αποφυγή ουσιών, κλπ.) αλλά και η ύπαρξη υποστηρικτικού δικτύου, το μοίρασμα, καθώς και η υιοθέτηση διαφόρων μέσων έκφρασης, όπως η έκφραση μέσω καλλιτεχνικής ή δημιουργικής ενασχόλησης, μπορεί να επηρεάσουν θετικά την ψυχική και σωματική υγεία.
