Η χρήση κινητών τηλεφώνων, tablet, υπολογιστών και τηλεόρασης έχει γίνει αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής όλων και φυσικά των παιδιών. Παρόλο που η κατάλληλη αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών έχει οφέλη, η υπερβολική έκθεση στις οθόνες αναγνωρίζεται όλο και περισσότερο ως σοβαρό ζήτημα δημόσιας υγείας για τον παιδικό και νεανικό πληθυσμό παγκοσμίως.
Ως προς την κατάλληλη χρήση των οθονών ανά ηλικία, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας και η Αμερικανική Ακαδημία Παιδιατρικής συστήνει τα ακόλουθα:
- Κάτω των 18 μηνών: Καθόλου έκθεση σε οθόνες, εκτός από βιντεοκλήσεις με αγαπημένα πρόσωπα.
- 18 έως 24 μηνών: Ιδανικά καθόλου έκθεση, αλλά εφόσον επιλέξουν οι γονείς να εισάγουν οθόνες, να αφορά μόνο ποιοτικό εκπαιδευτικό περιεχόμενο, με την καθοδήγηση και αλληλεπίδραση του ενήλικα.
- 2 έως 5 ετών: Όχι περισσότερο από μία ώρα την ημέρα έκθεση σε ποιοτικό περιεχόμενο με τη συμμετοχή του γονέα και παράλληλα ενίσχυση δραστηριοτήτων που προωθούν τη σωματική, γνωστική και κοινωνικο-συναισθηματική ανάπτυξη
- 5 ετών και άνω: Όχι περισσότερο από δύο ώρες την ημέρα, με κατάλληλη ισορροπία άλλων δραστηριοτήτων
- Έφηβοι: Ισορροπία ανάμεσα στον χρόνο οθόνης και τη σωματική δραστηριότητα και τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις.
Παρακάτω θα παρουσιαστούν κάποιες συνέπειες της υπερβολικής χρήσης οθονών στην παιδική ανάπτυξη:
Επιπτώσεις στην πρώιμη παιδική ηλικία
Ειδικά στα βρέφη και νήπια κάτω των 3 ετών, όπου η ανάπτυξη γίνεται με ραγδαίους ρυθμούς και η μάθηση συμβαίνει μέσω της εξερεύνησης του περιβάλλοντος και της παρατήρησης και ενεργούς αλληλεπίδρασης με τους φροντιστές, ο χρόνος μπροστά από μια οθόνη μπορεί να παρεμποδίσει την ικανότητα του παιδιού να παρατηρεί και να βιώνει καθημερινές δραστηριότητες, οι οποίες είναι απαραίτητες για να μάθει για τον κόσμο. Τα μικρά παιδιά χρειάζεται να εξερευνούν το περιβάλλον χρησιμοποιώντας όλες τις αισθήσεις τους. Μελέτες δείχνουν ότι παιδιά κάτω των 2 ετών μαθαίνουν λιγότερο από ένα βίντεο σε σύγκριση με τη μάθηση τους μέσα από την ανθρώπινη αλληλεπίδραση και τις ζωντανές, διαδραστικές εμπειρίες (Lytle, Garcia-Sierra, & Kuhl, 2018).
Ακόμη, οι οθόνες επιδρούν αρνητικά στην ικανότητα συγκέντρωσης, η οποία αρχίζει να αναπτύσσεται στα πρώτα χρόνια της ζωής, όταν ο υπό διαμόρφωση εγκέφαλος είναι πιο ευαίσθητος στο περιβάλλον. Για την ανάπτυξη του εγκεφάλου, χρειάζονται σημαντικά ερεθίσματα από τον εξωτερικό κόσμο και επίσης χρόνος επεξεργασίας αυτών. Η γρήγορη και συνεχής απορρόφηση εικόνων και ήχων από τις οθόνες επηρεάζει την ικανότητα του νηπίου για συγκέντρωση και εστίαση.
Επιπρόσθετα, στο μικρό παιδί είναι ωφέλιμη μία «δόση» πλήξης. Αυτή το διδάσκει πώς να αντέχει και να διαχειρίζεται τη ματαίωση. Αν τα μικρά παιδιά συνεχώς διεγείρονται από τις οθόνες, δεν εξασκούνται στη φαντασία και τη δημιουργικότητα τους ώστε να βρουν εναλλακτικούς τρόπους να περάσουν καλά. Ως αποτέλεσμα, βιώνουν έντονη ματαίωση όταν βρεθούν σε μη διεγερτικές συνθήκες.
Παρόλα αυτά, πρόσφατες έρευνες δείχνουν πως μια κατάλληλη χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας (π.χ. μέσα από διαδραστικές εφαρμογές και παιχνίδια που ενθαρρύνουν τη χρήση πολλαπλών αισθήσεων) σε συνδυασμό με πιο παραδοσιακές εμπειρίες μάθησης και φυσικά την ανθρώπινη αλληλεπίδραση, έχει σημαντικά οφέλη. (Manchester Metropolitan University, 2024).
Αρνητική επίδραση στη Γλωσσική και Γνωστική Ανάπτυξη
Η υπερβολική χρήση οθονών στα μικρά παιδιά πιθανόν να επιβραδύνει ή και να εμποδίζει τη γλωσσική ανάπτυξη, με εξαίρεση την παρακολούθηση κάποιων εκπαιδευτικών προγραμμάτων που μπορεί να είναι ωφέλιμη σε παιδιά μεγαλύτερα των 2 ετών (Madigan, McArthur, Anhorn, Eirich, & Christakis, 2020). Μάλιστα, ακόμα και ως προς τα οφέλη των εκπαιδευτικών προγραμμάτων, τη διαφορά φαίνεται πάλι να κάνει η αλληλεπίδραση με τους γονείς/φροντιστές κατά την παρακολούθηση.
Η παρατεταμένη έκθεση σε οθόνες έχει συνδεθεί με μεγαλύτερη πιθανότητα καθυστέρησης στην ανάπτυξη του λεξιλογίου. Πρόσφατη έρευνα παρουσιάζει τη συσχέτιση της έκθεσης σε οθόνες σε παιδιά 1 έως 3 ετών με τη μείωση στον αριθμό των λέξεων που ακούει το παιδί από τους ενήλικες, των φωνητικών εκφράσεων του παιδιού και των αλληλεπιδράσεων γονέα - παιδιού (Brushe, Haag, Melhuish, Reilly & Gregory, 2024). Επίσης, κρίσιμης σημασίας εύρημα αποτελεί το ότι οι γονείς τείνουν να μιλούν λιγότερο στα παιδιά τους όταν η τηλεόραση είναι ανοιχτή.
Έρευνες σε παιδιά ηλικίας κάτω των 2 ετών δείχνουν ότι η χρονική στιγμή που αρχίζουν να εκτίθενται σε οθόνες επηρεάζει τις μελλοντικές τους γλωσσικές και γνωστικές ικανότητες - όσο μικρότερη η ηλικία του παιδιού κατά την οποία περνά παρατεταμένο χρόνο σε οθόνες τόσο πιο περιορισμένες οι δεξιότητες αυτές (Madigan et al., 2020; Supanitayanon, Trairatvorakul, & Chonchaiya, 2020).
Μειωμένη Προσοχή και Συγκέντρωση
Οι γρήγορες εναλλαγές ερεθισμάτων - εικόνων και πληροφοριών- στις οθόνες διεγείρουν έντονα τον εγκέφαλο, πιθανόν επηρεάζοντας αρνητικά την ικανότητα εστίασης της προσοχής σε σύνθετες ή χρονοβόρες δραστηριότητες. Συγκεκριμένα, η παθητική έκθεση σε οθόνες κάνει το μέρος του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνο για τις ανώτερες γνωστικές λειτουργίες, δηλαδή τον φλοιό, να «τεμπελιάζει» καθώς δεν χρειάζεται να επεξεργάζεται τις πληροφορίες με τον ίδιο απαιτητικό τρόπο όπως σε καταστάσεις που απαιτούν σκέψη και ανάλυση. Περιοχές του κατώτερου εγκεφάλου, όπως η αμυγδαλή, ενεργοποιούνται περισσότερο και αναλαμβάνουν έλεγχο, περιορίζοντας την ικανότητα του φλοιού να επεξεργάζεται τις πληροφορίες με πιο ολοκληρωμένο και αναλυτικό τρόπο.
Ακόμη, τα βίντεο, τα βιντεοπαιχνίδια και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης παρέχουν άμεση ανταμοιβή. Τα παιδιά ‘ρυθμίζονται’ σε άμεσες και εύκολες ανταμοιβές (με το πάτημα ενός κουμπιού!), γεγονός που δυσχεραίνει τη συγκέντρωση σε δραστηριότητες που απαιτούν χρόνο και υπομονή, όπως η ανάγνωση ή η επίλυση προβλημάτων. Επιπρόσθετα, υπάρχουν δεδομένα -αν και αντιφατικά- που συνδέουν την αυξημένη έκθεση σε οθόνες και, κυρίως σε βιντεοπαιχνίδια, με τη Διαταραχή Ελλειματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ) σε παιδιά σχολικής ηλικίας (Paulich, Ross, Lessem, & Hewitt, 2021).
Δυσκολίες στις εκτελεστικές λειτουργίες
Οι εκτελεστικές λειτουργίες περιλαμβάνουν κρίσιμες λειτουργίες και δεξιότητες όπως η συγκέντρωση, η λήψη αποφάσεων, ο έλεγχος των παρορμήσεων, η ικανότητα επίλυσης προβλημάτων, η μνήμη εργασίας (δηλαδή η δυνατότητα διατήρησης και διαχείρισης πληροφοριών για σύντομο χρονικό διάστημα), κλπ. Η υπερβολική χρήση οθονών μπορεί να επηρεάζει αρνητικά αυτές τις δεξιότητες, καθώς δεν απαιτεί κριτική σκέψη ή λήψη αποφάσεων. Ακόμη, λόγω της άμεσης ανταπόδοσης των ηλεκτρονικών μέσων τα παιδιά και οι νέοι φαίνεται να δυσκολεύονται σε συνθήκες που πρέπει να διαχειριστούν τη ματαίωση. Είναι χαρακτηριστικό πως τα παιδιά που έχουν μεγαλώσει στις οθόνες φαίνεται ότι ολοένα και χάνουν το κίνητρο τους για τη μαθησιακή διαδικασία του σχολείου.
Μειωμένη αλληλεπίδραση γονέα-παιδιού
Ιδιαίτερα ανησυχητική επίπτωση της χρήσης της οθόνης φαίνεται να είναι η μειωμένη αλληλεπίδραση γονέα - παιδιού λόγω της έκθεσης και των δύο στις οθόνες (Mendelsohn et al., 2011). Η Αμερικανική Παιδιατρική Ακαδημία συστήνει τη μείωση του χρόνου στις οθόνες και παράλληλα την αύξηση της αλληλεπίδρασης μεταξύ τους.
Περιορισμός Κοινωνικής Αλληλεπίδρασης
Η «παθητική» παρακολούθηση σε μια οθόνη μειώνει το χρόνο της ουσιαστικής αλληλεπίδρασης και του μοιράσματος, επιδρώντας ίσως και στις επικοινωνιακές δεξιότητες των μικρότερων παιδιών. Αλλά και μετέπειτα στην παιδική ηλικία, η υπερβολική ενασχόληση με οθόνες δυσχεραίνει την ανάπτυξη των κοινωνικών δεξιοτήτων και μπορεί να μειώσει τις πραγματικές, πρόσωπο με πρόσωπο αλληλεπιδράσεις, ειδικά στους εφήβους, οδηγώντας ακόμα και σε κοινωνική απομόνωση.
Επιπτώσεις στην Ψυχική Υγεία και Συναισθηματική Ευημερία
Πρόσφατη μετά-ανάλυση 87 ερευνών παρουσιάζει συσχέτιση της αυξημένης χρήσης οθόνης με ήπιες μορφές συμπεριφορικών προβλημάτων στα παιδιά καθώς και μια μικρή αλλά σημαντική συσχέτιση με συμπτωματολογία άγχους και κατάθλιψης (Eirich, McArthur, Anhorn, McGuinness, Christakis, Madigan, 2022). Σύμφωνα με την μετά-ανάλυση, ο χρόνος οθόνης από μόνος του δεν συνδέεται έντονα με αρνητικά αποτελέσματα στην ψυχική υγεία και χρειάζεται να μελετηθούν και άλλοι διαμεσολαβητικοί παράγοντες. Έρευνες συνδέουν, επίσης, την αυξημένη χρήση οθόνης με αυξημένα επίπεδα θυμού και κάποιες φορές επιθετικότητας. Η υπερδιέγερση που προκαλείται από την έντονη έκθεση σε ψηφιακά μέσα μπορεί να οδηγήσει σε υπερένταση, ανησυχία ή ευερεθιστότητα.
Ο τρόπος με τον οποίο οι έφηβοι χρησιμοποιούν το διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μπορεί να επηρεάσει είτε θετικά είτε αρνητικά (Allen, Ryan, Gray, McInerney, & Waters, 2014). Πολλοί έφηβοι χρησιμοποιούν μέσα κοινωνικής δικτύωσης με τα οποία συνδέονται και αλληλεπιδρούν με συνομηλίκους. Αυτό μπορεί να έχει θετικές επιπτώσεις, όπως η ενίσχυση της αυτοεκτίμησης, το αίσθημα εγγύτητας και κοινωνικής συνδεσιμότητας και, η καλύτερη σχέση με συνομηλίκους (Paulich, K. N., Ross, J. M., Lessem, J. M., & Hewitt, J. K. (2021). Μάλιστα, έφηβοι που έχουν βιώσει απομόνωση στο σχολικό ή κοινωνικό περιβάλλον μπορεί να αισθανθούν υποστήριξη και ουσιαστική σύνδεση μέσα στις διαδικτυακές κοινότητες.
Όμως, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης θεωρούνται ότι έχουν και αρνητικές επιπτώσεις στους εφήβους, όπως η ανάπτυξη αρνητικής αυτοεικόνας, η προώθηση μη υγιών ή ανέφικτων προτύπων, οι κίνδυνοι του διαδικτύου όπως ο διαδικτυακός εκφοβισμός, κλπ., παράγοντες που μπορεί να επηρεάσουν σημαντικά την αυτοεκτίμηση και τη συναισθηματική ευημερία των εφήβων (Allen et al., 2014). Οι έφηβοι μπορεί ακόμη να αναπτύξουν εθισμό στα videogames ή στα social media, αφιερώνοντας υπερβολικό χρόνο σε αυτά εις βάρος άλλων σημαντικών δραστηριοτήτων, κρίσιμων για την ευημερία τους.
Επίλογος
Κλείνοντας, είναι σημαντικό να υπογραμμιστεί πως φυσικά η ενασχόληση των παιδιών με τα ψηφιακά μέσα αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της σύγχρονης εποχής και συμβάλλει στην εξοικείωσή τους με τη ραγδαία εξελισσόμενη τεχνολογία. Οι οθόνες είναι στη ζωή μας και αυτό έχει αδιαπραγμάτευτα και πολλά οφέλη. Γνωρίζοντας την επίδραση των οθονών στα παιδιά, μπορούμε να στοχεύσουμε σε μία πιο ενημερωμένη και κατάλληλη χρήση τους, με μέτρο και ισορροπία.
Για μια ισορροπημένη χρήση της τεχνολογίας απαιτείται η εκπαίδευση των γονέων αλλά και των παιδιών στις επιπτώσεις της μη υγιούς ψηφιακής χρήσης, ο καθορισμός ορίων από τους γονείς (χρονικών περιορισμών, απαγόρευση χρήσης σε ώρες φαγητού ή συγκέντρωσης της οικογένειας, κλπ.) και η προώθηση δραστηριοτήτων όπως η άσκηση, ο χρόνος στη φύση, οι κοινωνικές αλληλεπιδράσεις, το δημιουργικό παιχνίδι και άλλες μορφές μάθησης, προκειμένου να υποστηριχθεί η υγιής ανάπτυξη των παιδιών.
Βιβλιογραφία
Brushe, M. E., Haag, D. G., Melhuish, E. C., Reilly, S., & Gregory, T. (2024). Screen time and parent-child talk when children are aged 12 to 36 months. JAMA Pediatrics, 178(4), 369-375.
Eirich, R., McArthur, B. A., Anhorn, C., McGuinness, C., Christakis, D. A., & Madigan, S. (2022). Association of screen time with internalizing and externalizing behavior problems in children 12 years or younger: A systematic review and meta-analysis. JAMA Psychiatry, 79(5), 393-405.
Lytle, S. R., Garcia-Sierra, A., & Kuhl, P. K. (2018). Two are better than one: Infant language learning from video improves in the presence of peers. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 115(40), 9859–9866.
Madigan, S., McArthur, B. R., Anhorn, C., Eirich, R., & Christakis, D. A. (2020). Associations between screen use and child language skills: A systematic review and meta-analysis. JAMA Pediatrics, 174(7), 665-675.
Manchester Metropolitan University. (2024). Digital tech can offer rich opportunities for child development, study says. The Guardian. Retrieved from https://www.theguardian.com/society/2024/nov/05/digital-tech-rich-opportunities-child-development-study
Mendelsohn, A. L., Dreyer, B. P., Brockmeyer, C. A., Berkule-Silberman, S. B., Huberman, H. S., & Tomopoulos, S. (2011). Randomized controlled trial of primary care pediatric parenting programs: Effect on reduced media exposure in infants, mediated through enhanced parent-child interaction. Pediatrics, 128(5), 986-993.
Paulich, K. N., Ross, J. M., Lessem, J. M., & Hewitt, J. K. (2021). Screen time and early adolescent mental health, academic, and social outcomes in 9- and 10-year-old children: Utilizing the Adolescent Brain Cognitive Development SM (ABCD) study. PLOS ONE, 16(9), e0256591.
Supanitayanon, S., Trairatvorakul, P., & Chonchaiya, W. (2020). Screen media exposure in the first 2 years of life and preschool cognitive development: A longitudinal study. Pediatric Research, 88(6), 894-902.
