Παρόλο που η εγκυμοσύνη χαρακτηρίζεται συνήθως από την ευχάριστη προσμονή για το καλωσόρισμα του μωρού, κάποιοι γονείς μεταβαίνουν απότομα σε μία οδυνηρή κατάσταση, καθώς έρχονται αντιμέτωποι με την σκληρή πραγματικότητα της απώλειας του εμβρύου ή του βρέφους τους κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, του τοκετού ή λίγο μετά τη γέννησή του.
Κατανόηση της ιδιαιτερότητας της περιγεννητικής απώλειας
Αυτή η απώλεια μπορεί να εγείρει επώδυνα συναισθήματα στους γονείς, που εκδηλώνουν συχνά έναν ‘βουβό’ και πιο μοναχικό θρήνο, καθώς το περιβάλλον τους μπορεί να μη γνωρίζει καν για την εγκυμοσύνη, να μην αναγνωρίζει την απώλεια κατά την περίοδο αυτή ως ‘πραγματική απώλεια’, υποβαθμίζοντας την ανάγκη στήριξης τους, ή να νιώθει άβολα και να δυσκολεύεται να προσεγγίσει τους γονείς.
Ως περιγεννητική απώλεια χαρακτηρίζεται επίσης η αποβολή σε οποιαδήποτε στάδιο, η διακοπή της εγκυμοσύνης -επιβεβλημένη ή μη-, η μείωση των πολύδυμων κυήσεων, κλπ. που μπορούν να εγείρουν στους γονείς επώδυνα συναισθήματα. Ο θρήνος τους μπορεί να βιωθεί ως ‘παραγνωρισμένος’, όπως χαρακτηρίζεται ο θρήνος που αφορά σε απώλειες λιγότερο αναγνωρισμένες κοινωνικά, για τις οποίες συνήθως δεν υπάρχουν τελετουργίες που απαλύνουν τον πόνο και διευκολύνουν την έκφραση, και μπροστά στις οποίες η υποστήριξη του περιβάλλοντος και της κοινωνίας είναι περιορισμένη, σε σχέση με την στήριξη που προσφέρεται όταν βιώνονται άλλα είδη απωλειών.
Η απώλεια του μωρού κατά της εγκυμοσύνη ή τον τοκετό μπορεί να είναι μια τραυματική εμπειρία που ματαιώνει την προσδοκία για τη νέα ζωή. Το ζευγάρι νιώθει γονέας αλλά δεν έχει μωρό να φροντίσει. Εκεί που περίμεναν τη ζωή έρχεται ο θάνατος κι αυτή η πολύ μεγάλη αντίθεση συναισθημάτων μπορεί να είναι σοκαριστική. Επίσης, παρόλο που τα τελευταία χρόνια αυτό αρχίζει να αλλάζει, η απώλεια κατά την εγκυμοσύνη θεωρούνταν ταμπού – κάποιες φορές παρέμενε κρυφή, δεν συζητιόταν, αφήνοντας τους γονείς συγκλονισμένους και μόνους.
Η ιδιαιτερότητα της απώλειας που λαμβάνει χώρα πριν καν έρθει το καλωσόρισμα στην ενδομήτρια ζωή ή πολύ κοντά σε αυτό, είναι πως δεν υπάρχουν οι μνήμες και οι κοινές εμπειρίες που υπάρχουν σε άλλες περιπτώσεις. Οι γονείς βιώνουν την απώλεια αλλά συνήθως δεν υπάρχει το φυσικό αποτύπωμα της απώλειας στον κόσμο. Πενθούν κάποιον που δεν έχουν γνωρίσει με τον συνηθισμένο τρόπο. Υπάρχει μόνο η επιθυμία και οι σκέψεις για το μωρό, κάποιες περιορισμένες αλληλεπιδράσεις (υπέρηχοι, κινήσεις του μωρού στην κοιλιά, κλπ.), και ίσως το κράτημα του μωρού για λίγο, στην περίπτωση που γίνει ο τοκετός.
Πενθούν το μοναδικό αυτό μωρό αλλά και τις φαντασιώσεις, τις ελπίδες, τα όνειρα που είχαν επενδυθεί σε αυτό. Κάποιες μητέρες μπορεί να πενθούν επίσης την δυνατότητα απόκτησης ενός βιολογικού παιδιού, την ικανότητα να γίνουν μητέρες. Αυτό μπορεί να είναι μια ναρκισσιστική πληγή, βαθιά επώδυνη, που φέρνει συναισθήματα αποτυχίας και απογοήτευσης, και έντονες ανησυχίες για την αναπαραγωγική τους ικανότητα (ακόμα κι αν δεν υπάρχουν ιατρικά δεδομένα που το υποστηρίζουν).
Οι μητέρες μπορεί να αισθάνονται αποπροσανατολισμένες. Να ψάχνουν αγωνιωδώς τις αιτίες που προκάλεσαν την αποβολή ή τις εμβρυικές ανωμαλίες. Να βιώνουν βαθιά θλίψη αλλά και παράπονο, θυμό και οργή, που μπορεί να κατευθύνεται προς τους γιατρούς ή άλλα άτομα που θεωρούν υπεύθυνα, στην ανάγκη τους να αποδώσουν κάπου την ευθύνη για την άδικη αυτή εμπειρία. Ή μπορεί να εκδηλώσουν ενοχές και αυτο-κατηγορίες, σκεπτόμενες συνέχεια τί έκαναν ή δεν έκαναν που μπορεί να προκάλεσε τον εμβρυικό θάνατο. Μπορεί ακόμη να εκδηλώνουν καταθλιπτικά συμπτώματα, διαταραχές ύπνου ή και συμπτώματα διαταραχής μετατραυματικού στρες (με αναβιώσεις των τραυματικών εμπειριών, επαναλαμβανόμενες σκέψεις, εφιάλτες, κλπ.)
Αλλά και ο πατέρας συνήθως βιώνει επώδυνα συναισθήματα και περιπεπλεγμένο θρήνο, καθώς καλείται να σταθεί στα πόδια του για να στηρίξει τη μητέρα αλλά παράλληλα να πενθήσει την απώλεια του μωρού τους. Συχνά, θέλοντας να φροντίσει την σύντροφό του, παραγνωρίζει τη δική του ανάγκη για υποστήριξη.
Οι γονείς αυτοί συχνά αισθάνονται πως βιώνουν κάτι το οποίο οι άλλοι αδυνατούν να καταλάβουν, και αποσύρονται κοινωνικά, γεγονός που εντείνει τη μοναξιά τους.
Η στάση των επαγγελματιών υγείας
Οι επαγγελματίες υγείας, όπως μαίες και γυναικολόγοι, έχουν καθοριστικό ρόλο στην υποστήριξη των γυναικών και των ζευγαριών που βιώνουν περιγεννητική απώλεια. Η συμπόνια και η κατανόησή τους είναι ιδιαίτερα σημαντικές, στις δύσκολες στιγμές της ανακοίνωσης, των ιατρικών διαδικασιών που απαιτούνται και της ‘συνοδείας’ των γονέων σ’ αυτήν την συναισθηματική κατακλυσμιαία φάση.
Χρειάζεται να μιλήσουν στους γονείς με ευαισθησία και απλά λόγια, χωρίς ασάφειες και δυσνόητους όρους. Οι γονείς μπορούν να επιλέξουν με ποιον τρόπο θέλουν να πουν αντίο στο μωρό τους. Σε περίπτωση που γίνει ο τοκετός, οι επαγγελματίες μπορούν να δώσουν ακριβείς και ειλικρινείς πληροφορίες σχετικά με την εικόνα και κατάσταση του μωρού, να διερευνήσουν αν οι γονείς επιθυμούν να το δουν, να το περιποιηθούν και να το φροντίσουν. Να ενημερώσουν τους γονείς για τις διαθέσιμες επιλογές, και να ενθαρρύνουν τον αποχαιρετισμό, όπως οι γονείς το επιθυμούν.
Οι γονείς μπορούν να ενθαρρυνθούν να δημιουργήσουν αναμνήσεις με το βρέφος, εάν το επιθυμούν. Μπορεί να θέλουν να το κρατήσουν στα χέρια τους, να έρθουν σε επαφή δέρμα με δέρμα, να το πλύνουν και να το ντύσουν, να εμπλέξουν στον αποχαιρετισμό άλλα μέλη της οικογένειας, να κρατήσουν κάποια ‘στοιχεία’ ως αναμνήσεις (φωτογραφία, αποτύπωμα από χεράκι ή το ποδαράκι του, κλπ.). Όμως, δεν θέλουν όλοι οι γονείς να δουν το βρέφος. Η απόφαση τους πρέπει να αναγνωρίζεται και να διευκολύνεται.
Οι επαγγελματίες χρειάζεται να δώσουν χρόνο και να διευκολύνουν τους γονείς να μιλήσουν για το μωρό τους, αν το επιθυμούν. Να ακούσουν τα δύσκολα ερωτήματά τους, τα συναισθήματα, τους φόβους τους, να προσφέρουν έγκυρες πληροφορίες, με σεβασμό και συμπόνια. Τέλος, είναι απαραίτητο να αξιολογήσουν σε κάθε περίπτωση την ψυχολογική κατάσταση της μητέρας ή του ζευγαριού, να παρέχουν βασικές αρχές συμβουλευτικής και υποστήριξης στο πένθος, και να παραπέμψουν σε κατάλληλες υπηρεσίες ψυχικής υγείας, αν κρίνουν ότι χρειάζεται.
Πώς το περιβάλλον μπορεί να υποστηρίξει του γονείς μπροστά στην απώλεια;
Οι άνθρωποι που βρίσκονται κοντά στο ζευγάρι, είναι σημαντικό να εκφράσουν την ειλικρινή έγνοια και συμπόνια τους, με ζεστασιά και ανοιχτότητα, με λόγια ή/και με σωματική επαφή και άγγιγμα. Χρειάζεται να είναι προετοιμασμένοι για μια ποικιλία συναισθημάτων και διαφορετικών αντιδράσεων, καθώς δεν υπάρχει ‘σωστός’ τρόπος να θρηνήσεις.
Η εκδήλωση του θρήνου είναι μία φυσιολογική αντίδραση στην απώλεια και έχει σκοπό την αποδοχή́ και προσαρμογή στην πραγματικότητα της απώλειας και όχι την εξάλειψη του πόνου. Βέβαια, οι αντιδράσεις στην απώλεια διαφέρουν. Για παράδειγμα, μπορεί κάποιος να αποσύρει πλήρως το ενδιαφέρον του από την επαγγελματική́ και κοινωνική́ του ζωή́ για κάποιο διάστημα, ενώ άλλος να μπει αμυντικά σε μια κατάσταση υπερ-λειτουργίας, με έντονη δραστηριοποίηση.
Η οικογένεια, οι φίλοι, η κοινότητα χρειάζεται να αναγνωρίσουν και να αποδεχτούν τον θρήνο των γονιών, χωρίς αυτονόητα και υποθέσεις σχετικά με την ένταση και τη διάρκεια του. Η ένταση του πόνου τους δεν είναι ανάλογη με την διάρκεια της κύησης! Πρόκειται για μια βαθιά, προσωπική και μοναδική εμπειρία που κάθε άτομο βιώνει διαφορετικά και στον δικό του ρυθμό.
Η επικύρωση των συναισθημάτων τους και η φυσιολογικοποίηση αυτών μπορεί να απαλύνει την ενοχή, την αίσθηση αβοηθητότητας και απελπισίας των γονιών. Το περιβάλλον γύρω τους χρειάζεται να προσφέρει την παρουσία του με ευαισθησία και ενσυναίσθηση. Να είναι εκεί χωρίς συμβουλές, προσδοκίες, κριτική ή πίεση να ‘ανακάμψουν’ ή να σκεφτούν διαφορετικά. Να εκφράζουν ότι είναι διαθέσιμοι εάν και όποτε οι γονείς επιθυμούν να μιλήσουν για τα συναισθήματά τους, ενθαρρύνοντας τους να εκφραστούν αλλά χωρίς να ‘βιάζονται’ να τους πάρουν τον πόνο. Να επιτρέψουν στους γονείς να αφηγηθούν την ιστορία τους, να μιλήσουν για τις αναμνήσεις και τις σκέψεις τους.
Φράσεις όπως “Είστε νέοι, θα ξαναπροσπαθήσετε”, “Θα έρθει το επόμενο και θα το ξεχάσεις”, “Μην το σκέφτεσαι, συνέχισε τη ζωή σου”, “Τουλάχιστον έχετε άλλο παιδί” είναι συχνά επιβλαβείς, καθώς υποτιμούν το βίωμα και απορρίπτουν τον πόνο του ζευγαριού, το οποίο αισθάνεται ότι η απώλεια του δεν είναι ‘σημαντική’ στην κοινωνία.
Η παραμονή κοντά στο ζευγάρι, καθώς ο καιρός περνάει, αλλά και η προσφορά συγκεκριμένης, πρακτικής βοήθειας και διευκόλυνσης στις ανάγκες του σπιτιού, της εργασίας, τη φροντίδα τυχόν μεγαλύτερων παιδιών, κλπ. μπορούν να βοηθήσουν στην ανακούφιση ενός μέρους του βάρους αυτής της δύσκολης περιόδου.
Ακόμη, το περιβάλλον χρειάζεται να τσεκάρει και να ενθαρρύνει την φροντίδα του εαυτού των γονιών. Να προτείνει τρόπους έκφρασης και να ενημερώνει για διαθέσιμους πόρους και πηγές υποστήριξης. Είναι επίσης σημαντική η υποστήριξη των γονιών ώστε να μπορέσουν εκείνοι να μιλήσουν σε τυχόν μεγαλύτερα αδερφάκια για την απώλεια του μωρού και να τα στηρίξουν κατάλληλα.
Μπορεί επίσης να ενθαρρυνθεί η αναζήτηση υποστήριξης από επαγγελματίες ψυχικής υγείας, όταν χρειάζεται. Η ατομική ψυχολογική υποστήριξη, η από κοινού θεραπεία του ζευγαριού, ή η συμμετοχή σε ομάδες στήριξης μπορούν να παρέχουν στους γονείς καθοδήγηση και ΄ψυχολογική συνοδεία΄ που θα διευκολύνει την επεξεργασία του θρήνου τους και την προσαρμογή τους στην ζωή με την απώλεια. Συγκεκριμένα, οι ομάδες υποστήριξης στο πένθος των γονέων που βιώνουν περιγεννητική απώλεια μπορεί να είναι ανεκτίμητοι πόροι, συνδέοντας όσους μοιράζονται κοινά, επώδυνα βιώματα, μειώνοντας την απομόνωση και ενισχύοντας την αίσθηση της κοινότητας και τη δύναμη του ‘μαζί’, επουλώνοντας πληγές και φωτίζοντας την ανθεκτικότητα των γονιών και τη νέα δύναμη που αποκτούν, παρά τις δυσκολίες τους αλλά και μέσα από αυτές.
Κλείνοντας, πρέπει να τονιστεί πως είναι εξαιρετικά σημαντικό η κοινωνία να πάψει να φοβάται να φέρει το θέμα της απώλειας στο προσκήνιο. Να αρχίσει να προσεγγίζει την περιγεννητική απώλεια, με κατανόηση, ανοιχτότητα και σεβασμό. Να χτίσει την κουλτούρα της επεξεργασίας της απώλειας αυτής -όπως και κάθε άλλης- διευκολύνοντας έτσι τη διαχείριση του πένθους των ατόμων που βρίσκονται αντιμέτωπα με την περιγεννητική απώλεια.
